Quran və möminin gündəliyi
(1-ci hissə)
Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə! Qurani-Kərim bir insanın ömür boyu ehtiyac
duyduğu bütün sahələri təmin etmiş, həyat tərzindəki bütün problemləri ən
mükəmməl şəkildə aradan qaldırmış İlahi kitabdır. Bu, heç bir şəkk-şübhə
olmayan, müttəqilərə (Allahdan qorxanlara, pis əməllərdən çəkinənlərə) doğru yol
göstərən Kitabdır. (Bəqərə-2) Hidayət üçün hər sahəni işıqlandıran bu kitab
"uydurma bir söz deyildir. Ancaq özündən əvvəlkilərin (ilahi kitabların) təsdiqi,
(Allahın bəndələrindən ötrü) hər bir şeyin (bütün hökmlərin, halal-haramın)
müfəssəl izahıdır. O, iman gətirən bir tayfa üçün hidayət (doğru yolu göstərən
rəhbər) və mərhəmətdir!" (Yusuf-111) "Biz Quranı sənə hər şeyi (dini hökmləri,
halal-haramı, günahı və savabı) izah etmək üçün, müsəlmanlara (və ya Allahın
vəhdaniyyətini qəbul edən bütün insanlara) da bir hidayət, mərhəmət və müjdə
olaraq nazil etdik!" (Nəhl-89) Mömin olan hər kəs öz həyat tərzini Quranın
təlimatına əsasən tənzimləməlidir. Səhər oyandığı vaxtdan, axşam yatana qədər
bütün düşüncəsini, danışığını və etdiyi hər işi Quranla yaraşdırmalıdır: "Mənim
namazım da, ibadətim də, həyatım və ölümüm də aləmlərin Rəbbi Allah üçündür!"
(Ənam-162) Bəzi şəxslər Dini ayinlərin yerinə yetirilməsi üçün xüsusi vaxt
ayırarlar. Belə olduqda onların həyatı ikiyə bölünər: İbadət vaxtı və qeyri ibadət
vaxtı. Belə şəxslər Allahı və axirəti məhz namaz qıldıqda, oruc tutduqda və digər
ibadətləri yerinə yetirərkən xatırlayar və günün digər vaxlarını isə dünyəvi işlərə
sərf edərlər. Belə insanlar Quran əxlaqından uzaq olduqlarını bilməlidirlər. Quran
əxlaqını özləri üçün qanun sayanlar fərqli bir həyat sürər. Müqəddəratın Allah
əlində olduğuna inanıb Ona təslim olar, Ona güvənər və heç vaxt qərarsızlıq
yaşamaz. Hər hansı bir çətinliklə qarşılaşdıqda ümidsiz olmaz, Ona təvəkkül edər
və çətinlikdən qurtarmaq üçün Allahın tövsiyə etdiyi və bəyəndiyi yollarla əlindən
gələni edər. Evdə, bayırda, məktəbdə, iş yerində, idman edərkən, söhbət edərkən,
ticarətlə məşğul olduqda, televiziya izləyərkən və gündəlik həyatında etdiyi hər
işdə məsuliyyət daşıdığını dərk etməli, Allahın razı olacağı şəkildə addım atmalı və
bir sözlə diqqətli olmalıdır ki, ən gözəl biçimli həyat yaşasın. "Mömin olub yaxşı
işlər görən (Allaha itaət edən) kişi və qadına (dünyada və axirətdə) xoş həyat nəsib
edəcək və etdikləri yaxşı əməllərə görə mükafatlarını verəcəyik. (Və ya gördükləri
yaxşı işlərin müqabilində onlara daha yaxşı mükafatlarını verəcəyik!)" (Nəhl-97)
Quran əxlaqına müvafiq yaşamaq insana mükəmməl dünyagörüşü, haqqı batildən
ayırd etmək qabiliyyəti qazandırar. Bu qabiliyyətə sahib olunca insan nəinki
çətinliklər qarşısında sarsılmaz, həm də digər insanlardan fərqlənər və onlar üçün
örnəyə çevrilər.
Bu məqalədə insanların gündəlik qarşılaşdığı hadisələrə və etdiyi işlərə Quran
təlimlərinə əsasən həyat tərzi tənzimləyən insanların gözündən baxılacaq. Belə bir
yaşam tərzi reallaşarsa elə bu dünyada cənnəti yaşamış olarıq (cənnəti dadmış
olarıq) və cənnətin nə olduğunu dərk etmiş olarıq. Bəli, Quran təlimlərini yaşamaq
və yaşatmaqla bu dünyanı cənnətə çevirmək (bənzətmək) mümkündür.
Səhər oyanarkən
Mömin səhər oyandığı ilk andan etibarən gün ərzində qarşılaşdığı və yaşadığı hər
olayda Allahın Quranda ifadə etdiyi "Aəyələr-Əlamətlər" olduğunu bilir.
Əlamətlər, Quranda Allahın varlığının, birliyinin və sifətlərinin dəlilləri olan
olaylar və varlıqlar anlamında işlənir. "İman vəsilələri" də bu anlamdadır. Yəni
iman gətirməyə və imanın artmasını vəsilə (vasitə) olan olaylar. "Həqiqətən,
göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsində (bir-
birinin ardınca gəlib-getməsində) ağıl sahibləri üçün (Allahın varlığını, qüdrətini,
kamalını və əzəmətini sübut edən açıq) dəlillər vardır." (Ali-İmran-190) Iman
sahibi və Quran əxlaqını mənimsəmiş hər kəs üçün hər yeni gün Allahın varlığının
dəlilləri ilə doludur. Allahın insanlara bəxş etdiyi nemətlər və üzərində düşünüləsi
lazım olan ayələrdən biri də hər gün gözləri açaraq yeni günə başlıamaqdır. Belə
ki, insan bütün gecə boyunca yatar və yuxuda keçirdiyi uzun saatlardan təkcə 4-5
saniyəlik röyaları xatırlayar. Bədəni və ruhu bir-birindən ayrılmış və yatdığını
düşünən şəxs əslində bir növ ölüdür. "Allah (əcəli çatan kimsələrin) canlarını
(ruhlarını) onlar öldüyü zaman, ölməyənlərin (hələ əcəli çatmayanların) canlarını
isə yuxuda alar (çünki yuxu da ölüm kimi bir şeydir, yuxu zamanı ruh bədəni tərk
edər). Ölümünə hökm olunmuş kimsələrin canlarını (ruhlar aləmində) saxlayar
(onların ruhu bir daha bədənlərinə qayıtmaz, beləliklə də bədən ölüb gedər). Digər
(ölümünə hökm olunmamış) kimsələrin canlarını isə müəyyən bir müddətədək
(əcəlləri gəlib çatıncaya qədər yuxudan oyandıqda bədənlərinə) qaytarar.
Həqiqətən, bunda düşünən bir qövm üçün (Allahın hər şeyə qadir olmasına,
qiyamət günü ölüləri dirildəcəyinə dəlalət edən) əlamətlər vardır!" (Zumər-42)
"Sizi gecələr yuxuya daldıran (bu minvalla sizi bir növ ölüm halına salıb hiss-
həyacandan məhrum edən), gündüz isə nə etdiyinizi (nə qazandığınızı) bilən Odur.
Sonra O sizi gündüz (yuxudan) oyandırır ki, müəyyən olunmuş vaxt (əcəl) gəlib
yetişsin..." (Ənam-60) Hər dəfə yeni gün üçün oyanmaq, ötən gündəki kimi
qüsursuz görmə və eşitmə qabiliyyətinə malik olmaq fərqinə varılası və
düşünülməsi vacib olan möcüzəvi əlamətlərdəndir."(Ya Rəsulum!) De: "Bir deyin
görüm, əgər Allah sizin qulaqlarınızı və gözlərinizi əlinizdən alsa, ürəklərinizə
möhür vursa, onları sizə Allahdan qeyri hansı tanrı qaytara bilər?” Gör Biz
ayələrimizi onlara necə izah edirik, sonra onlar ondan gör necə üz döndərirlər."
(Ənam-46) Yatmaq üçün yatağına uzanan şəxs, sabah yenə bu nemətlərə sahib
olacağına əmin ola bilməz. Günə yeni başlayan mömin bunları düşünər və bu
üzdən əllərini Allah dərgahına uzadıb səmimi bir dua (Allaha həmd-səna edər) ilə
yeni günə başlayar. Gün ərzində hər an Allahın nəzarətində olduğunun fərqinə
varar və Onun razılığını əldə etməyə çalışar. Allaha bağlılığına görə Onun
qanunlarını icra edər və dini-çərçivəli həyat tərzi qurar. Şübhəsiz yuxunu istirahət
vasitəsi qərar verən Odur. Bu gerçəkləri qavraya bilənlər günə başladıqları andan
etibarən Allahın insana yaxınlığını hiss edər və bu bənzərsiz nemətlərə sahib
olmanın sevincini yaşayarlar. Dindən uzaq yaşayan və sözü gedən gerçəyi
düşünməyən insanlar isə sahib olduğu nem'ətlərin heç bir zaman fərqinə varmaz və
möminlərin yaşadığı sevinci yaşamazlar. Onlar hər gün eyni işləri görməyin
üzüntüsünü yaşayarlar. Yaşadıqları günün bəlkə də Allahın onlara verdiyi son gün
olduğunun fərqinə varmayanlar, sadəcə daha çox pul qazanmaq, daha yaxşı
yaşamaq, məhz insanlar tərəfindən tərifə və təltifə layiqlik qazanmaq (bəyənilmək)
arzusu ilə günə daha həris və tələskən şəkildə başlayarlar. "İnsanların haqq-hesab
vaxtı (qiyamət günü) yaxınlaşdı, onlar isə hələ də qəflət içindədirlər və (qiyamətə
inanmaqdan) üz döndərirlər. (Qiyamət insanlar üçün nə qədər uzaq isə, Allahın
dərgahında bir o qədər yaxındır. Fani dünyaya, şan-şöhrətə olan meyl, varlanmaq
həvəsi insanların başını elə qatmışdır ki, qiyamət günü barəsində əsla
fikirləşmirlər)." (Ənbiya-1)
Təmizlik edərkən
Gün ərzində təmizlik edən mömin Allahın ona bəxş etdiyi təmizlik vəsaitinə görə
şükür edər. Bnu da qeyd etmək lazımdır ki, nemətlərin yaradılışında olan sirrləri
dərk etmək və ondan dolayı nemət sahibinə şükür etmək qabiliyyətinə malik olmaq
möminlərə verilmiş bir məxsusiyyətdir. Allahın təmizliyi və təmizkarı sevdiyini
bildiyi üçün etdiyi təmizlikləri ibadət hesab edir və Allahın bu əmrlərini yerinə
yetirmiş olur: "Libasını təmizlə! Pis şeylərdən uzaqlaş!" (Muddəssir-4-5) "O vaxt
Öz tərəfindən (köməyindən) arxayınlıq əlaməti olaraq, Allah sizi xəfif bir uyğuya
daldırmış, sizi (çirkdən-pasdan) təmizləmək (və ya dəstəmaz almaq), Şeytanın
vəsvəsəsini sizdən çıxartmaq, ürəklərinizi (qələbəyə inamla) doldurmaq və (quma
batmasın deyə) ayaqlarınızın altını möhkəm etmək üçün göydən üstünüzə yağış
yağdırmışdı." (Ənfal-11). Su insan bədəninin və əşyalarının təmizlənməsi üçün ən
təməl maddədir. Su səbəbindən bədəndə və ruhda rahatlıq hissi yaşanır və yağışdan
sonrakı təravət və sərinlik də suyun havanı təmizləməsindən qaynaqlanır. Daim
təmiz olmağı Allah bəyənir və Cənnətdəki insanların əlamətlərindəndir. (Tur-24;
Bəqərə-25; Ali-İmran-15; Nisa-57 ) Möminlər təmizliyi baxımından da dünyanı
Cənnətə bənzədər və Allahın cənnətdəki insanlara vəd etdiyi hər şeyi dünyada da
mümkün olduğu qədər yaşamağa çalışarlar. Bəzi insanlar məhz ictimaiyyətdə
olduğu vaxt təmiz və səliqəli olar. Evdə olduqları (yaxud tək olduqları) müddətdə
təmizliyə qarşı diqqətsizlik edərlər. Onlar bilməlidirlər ki, təmizlik Allahın
bəndədən istədiyi keyfiyyətdir. Harada və necə olmasına baxmayaraq bu kieyfiyyət
qorunub saxlanmalıdır. Allah insanları ən gözəl və ən təmiz olmalarını əmr
etmişdir. Yemək, paltar, ev və ətrafında olan hər şeyin təmiz və səliqəli olmasına
təşviq etmişdir. "Ey insanlar! Yer üzündəki qidaların təmiz, halal olanlarını
yeyin..." (Bəqərə-168), "(Ya Rəsulum!) Səndən hansı şeylərin halal edildiyini
soruşurlar. De: "Bütün pak nemətlər sizə halal buyurulmuşdur..." (Miadə-4), (Əraf-
157; Bəqərə-125; Kəhf-19; Məryəm-13)
Cahiliyyət dövründəki insanlar öz istəkləri ilə yaratdıqları yaşam tərzi onları
rahatsız və xəstə edərkən, müsəlmanlar Quranın göstərişlərinə əsasən axirətdən
öncə dünyada da çox gözəl bir həyat yaşayarlar. Qısaca olaraq mömin, Quran
əxlaqına əsasən başqaları üçün deyil, Allahın bəyəndiyi və əmr etdiyi üçün
təmizkar və səliqəli olar, olduğu hər yeri təmiz saxlamaqla başqalarının rahatlığına
zəmin yaradar həm də bundan zövq alar.
Libas geyinərkən
Mömin gün ərzində geyəcəyi paltarları müəyyənləşdirər. Bütün insanlara geyim
bəxş olunur. Amma məhz möminlər bunu Allahın lütfü olaraq görər və buna görə
Allaha şükür edərlər. Yun, pambuq və ipəyin qaynağı canlılardır. Gündəlik
geyindiyimiz paltarların çoxu bitki və heyvanlardan əldə edilməkdədir. Başqa
sözlə desək, insanın geyimi üçün yaradılış aləmində onlarla canlı çalışmaqdadır.
Bəzi insanlar belə məsələlərə fikir verməzlər. Qəflət içində olduqlarından dəyərini
və əhəmiyyətini anlamazlar. İnsan bədəninin soyuqdan və istidən qorunması,
habelə digər şəraitdə digər qorunmalar olduqca önəmlidir. Eyni zamanda insan
bədəninin örtülməsi də geyimlə mümkündür. "Ey Adəm oğulları! Sizə ayıb
yerlərinizi örtəcək bir geyim və bir də bəzəkli libas (və ya mal-dövlət) nazil etdik.
Lakin təqva libası daha yaxşıdır (xeyirlidir). Bu, Allahın ayələrindəndir ki, bəlkə,
(onunla) öyüd-nəsihətə qulaq asasınız." (Əraf-26) Məlum məsələdir ki, insanın
vazkeçilməz ehtiyaclarından sayılan geyim də Allahın ona verdiyi nemətlərdəndir.
Ona görə də mömin paltar geyinərkən diqqətlidir və bu qiqqət Alahın nemətini
necə qiymətləndirəcəyinin göstəricisidir. Paltar alarkən nə isrfçılıq nə də xəsislik
edərlər. (Furqan-67). Paltarı təmiz (və pak), səliqəli saxlamaq da diqqət yetiriləsi
məsələlərdəndir. (Muddəssir-4-5) Əraf surəsinin 26-cə ayəsindəki "bəzəkli libas"
ifadəsi diqqət çəkməkdədir. Bəzək dedikdə, (möminin paltarları içərisində) ən
yaxşı paltar nəzərdə tutula bilər. Libasa aid ayələrdən, Həcc-23, Duxan-53, İnsan-
21, Kəhf-30-31 və... bunları misal çəkmək olar. Qeyd olunan ayələr əsasən cənnət
əhlinin paltarlarıdır və ipək paltar dünyada kişi üçün haram sayılır. geyimlərin
xarici görünüşü möminləri düşündürən digər önəmli məsələdir. Mömin insanları
Qurana dəvət edərkən üst-başına daha çox önəm verməli, mümkün olduğu qədər
gözəl və təmiz olmalıdır.
Səhər yeməyi yeyərkən
Səhər çağı, səhər yeməyi yemək məqsədilə mətbəxə gedib yemək hazırlamaq
üçün od yandıran mömin "od"-un da nemət olduğunu unutmaz. "Göylərdə və yerdə
nə varsa, hamısını öz tərəfindən sizin ixtiyarınıza qoyan da Odur. Həqiqətən,
bunda düşünən bir qövm üçün ibrətlər vardır!" (Casiyə-13) Cəhənnəmdə yaşanacaq
şiddətli odu təsəvvürü mömin üçün elə səhər çağı hasil olur. (Zariat-13; Muminun-
104; Fəth-13) Beləliklə, onun imanı çoxalar və cəhənnəm xofu onu gün ərzində
günah etməkdən çəkindirər. Səhər yeməyi süfrəsindəki nemətlər (Çorək, bal, süd,
zeytun, yumurta və...) də həmişə möminin diqqət mərkəzindədir. (Nəhl-68-69)
"Həqiqətən, heyvanlarda (ev heyvanlarında) da sizin üçün bir ibrət vardır. Biz
onların qarınlarında olandan (süddən) sizə içirdirik. Onlarda sizin üçün daha bir
çox mənfəətlər də vardır. (Bəzilərini minir, bəzilərinin yunundan, bəzilərinin isə
tükündən istifadə edirsiniz). Həm də onlardan yeyirsiniz!" (Muminun-21)
"Şübhəsiz ki, davarda (sağmal heyvanlarda) da sizin üçün bir ibrət vardır. Biz
onların qarınlarındakı qanla ifrazat arasında olan təmiz südü sizə içirdirik. O,
içənlərin boğazından rahat keçər. (Qanın və ifrazatın dadı, qoxusu və rəngi əsla
südə qarışmaz. Əksinə, südə elə bir tam verərik ki, o, içənlərə xoş gələr)." (Nəhl-
66) "Yer üzünə sərilmiş və sərilməmiş bağ-bağatı (bostanları və bağları), dadları
müxtəlif xurmanı və taxılı, bir-birinə həm bənzəyən, həm də bənzəməyən zeytunu
və narı yaradan Odur. (Onların hər biri) bar verdiyi zaman barından yeyin..."
(Ənam-141) İnsanın adətən səhər çağı yediyi heyvanlardan və bitkilərdən
qaynaqlanan hər bir nemətin faydaları haqqında ətraflı yazmaq istəmirik. Məhz
bunu qeyd edirik ki, yediyinə görə şükür etsə Allah nemətləri verməkdə davam
edəcək. "Əgər (Mənə) şükür etsəniz, sizə (olan nemətimi) artıracağam..." (İbrahim-
7) İnsanın yemək yeyə bilməsi üçün (ağızı, dili, dişləri, çənə sümüyü və həzm
sistemi və ... eləcə də hər üzvün fəailiyyət dairəsi-funksiyası) lazım olan bədən
üzvləri də unudulmamalıdır. Bütün bunlar Allahın nemətidir. "O, hər şeyi yaratmış
və onu (onun nə cür olacağını) təqdir (əzəldən müəyyən) etmişdir." (Furqan-2)
"Sizin üçün yeri məskən, göyü tavan edən, sizə surət verən, surətlərinizi
gözəlləşdirən, sizə təmiz (pak) nemətlərdən ruzi verən Allahdır! Bu sizin Rəbbiniz
olan Allahdır." (Mumin-64) "Ölü torpaq onlar üçün (qiyamət günü ölüləri
dirildəcəyimizə) bir dəlildir. Biz onu (yağışla) dirildir, oradan (arpa, buğda, düyü
və s. kimi) dənələr çıxardırıq, onlar da ondan yeyirlər. Biz orada xurma və üzüm
bağları əmələ gətirir, bulaqlar qaynadırıq ki, Onların meyvələrindən və öz əlləri ilə
becərdiklərindən (yaxud becərmədiklərindən) yesinlər. Hələ də şükür etməzlər? "
(Yasın-33-35) "Məgər Bizim Öz əllərimizlə (Öz qüdrətimizlə) onlar üçün davarlar
yaratdığımızı və özlərinin də onlara sahib olduqlarını görmürlərmi?! Bunları (bu
davarları) onların ixtiyarına verdik. Onlardan mindikləri də var, ətini yedikləri də.
Onların (o heyvanlarda başqa-başqa) mənfəətləri və içəcəkləri (südləri) də var.
Hələ də şükür etməzlərmi?" (Yasın-71-73) Mömin bəndə bunların (nemətlərin)
Allahın əmanəti olduğunu dərk etməklə yanaşı daim şükür edər və onlardan
düzgün şəkildə istifadə edər.
Yol gedərkən
Səhər yeməyindən sonra insanlar adətən evdən çıxıb iş yerlərinə, məktəbə (və
sair) getmək məcburiyyətində qalırlar. İnsanların çoxu gündüz uzun-uzadı davam
edən (dünyəvi) işləri vardır. (Gündüz insanın işi çox olur, məişət işləri hardasa onu
ibadətdən bir qədər yayındırır. Gecə isə insan rahatlaşır, heç kəs ona mane olmur.
İnsan öz daxilinə qapılıb Rəbbi ilə tək qalır, qulaq qəlbə daha yaxın olur. Buna
görə də gecə ibadət etmək çətin olsa da, daha məqsədəuyğundur). (Muzz'mmil-7)
"Sizin üçün gecəni örtük, yuxunu rahatlıq yaradan, gündüzü də (ruzi qazanmaqdan
ötrü) həyat (iş, fəaliyyət vaxtı) yaradan Odur." (Furqan-47) Çoxunun "dünyəvi"
adlandırdığı işlər adətən gündüz yerinə yetirilir. Mömin qarşıdakı hər günü,
Allahın razılığıni və cənnətini qazanmaq üçün yeni bir fürsət sayır. İşləri nə qədər
çox olursa olsun, əsla Allahı unutmur. "..."Ey Rəbbim! Mənə mənim özümə və ata-
anama ehsan buyurduğun nemətə şükür etmək, Sənin razı qalacağın yaxşı iş
görmək üçün ilham (qüvvət) ver! Və məni öz mərhəmətinə saleh bəndələrinin
zümrəsinə daxil et!” (Nəml-19) Hz. Süleyman peyğəmbərin bu duasından
yararlanar. Üzərində rahatca yeridiyi yeri və yuxarı baxdıqda göyü və yerlə göy
arasında olanların hamısını Allahın əlamətlərindən sayar. Hikmət gözüylə baxan
möminlər ətrafdakı gözəlliklərə qarşı laqeyd və etinasız olmurlar. Evdən çıxarkən
İlahi əlamətlərə qarşı etinasız davranmırlar və təkəbbür və riyakarlıqla addım
atmırlar. "Yerişində müvazinət gözlə (nə çox yeyin, nə də çox asta get)..."
(Loğman-19) Təvazökar möminlər bütün nemətlərin Allah tərəfindən olduğunu
dərk etdikləri üçün daha diqqətli olmağa çalışarlar. Amma Quran ədəbiyyatından
xəbərsizlər qeyd etdiyimiz nemətlərin qaynağını bilmədən özlərinin malik
olduqlarını düşünərək addım atarlar. Bu üzdən bəzən təkəbbürlə bəzən də riyakarca
davranarlar. Daim insanlara yuxarıdan aşağı baxanlar, bu düşüncələrini
yerişlərində də əks etdirərlər. "Adamlardan təkəbbürlə üz çevirmə, yer üzündə
lovğa-lovğa gəzib dolanma. Həqiqətən, Allah heç bir özündən razını, lovğalanıb
fəxr edəni sevməz!" (Loğman-18) "Yer üzündə təkəbbürlə gəzib dolanma. Çünki
sən nə yeri yara bilər, nə də (boyca) yüksəlib dağlara çata bilərsən" (İsra-37) Quran
əxlaqına uyğun şəkildə yaşayanlar ətrafda olan insanları və digər yaradılmışları
Qurana əsasən dəyərləndirər. Gün ərzində qısa məsafələri qət etmək üçün yerimək
mümkündür. Amma uzaq məsafələri yeriməklə qət etmək mümkünsüzdür (yaxud
çox çətindir). Allah bəndələrin bu problemlərini də nəzərə alıb onlar üçün müxtəlif
nəqliyyat vasitəsi yaratmışdır. "Onlar sizin yüklərinizi özünüzü yormadan çata
bilməyəcəyiniz bir ölkəyə (bir yerdən başqa yerə) daşıyarlar. Həqiqətən, Rəbbin
şəfqətlidir, mərhəmətlidir! Sizin minməyinizdən ötrü, həm də zinət üçün atı, qatırı
və uzunqulağı (O yaratdı). (Allah) hələ sizin bilmədiyiniz neçə-neçə şeylər
(nəqliyyat, minik vasitələri və s.) də yaradacaqdır." (Nəhl-7-8) "Və O Allah ki,
(bütün canlılardan erkək və dişi olmaqla) ciftlər xəlq etdi, səvar olduğunuz
gəmiləri və heyvanları yaratdı." (Zuxruf-12) "(Ya Rəsulum!) Məgər Allahın yerdə
olanları (heyvanları), dənizdə Onun əmrilə üzən gəmiləri sizə ram etdiyini və Onun
izni olmadan yerə düşə bilməməsi üçün göyü tutub saxladığını görmürsənmi?
Həqiqətən, Allah insanlara şəfqətlidir, mərhəmətlidir!" (Həcc-65) İnsanlar da
Allahın yardımı ilə özləri üçün avtomobil, avtobus, qatar, təyyarə, gəmi və s
nəqliyyat vasitələri düzəldirlər. "Ona görə ki, onları minəsiniz, sonra minib
oturduğunuz zaman Rəbbinizin nemətini yada salaraq deyəsiniz: "Bunları bizə ram
edən Allah pakdır, müqəddəsdir! (Əgər Allahın köməyi olmasaydı) bizim onlara
gücümüz çatmazdı." (Zuxruf-13) Mömin üçün nəqliyyat vasitəsi Allaha şükr etmək
üçün əsas səbələrdəndir. Dünyadakı yaşadığı hər anı Quran əxlaqı ilə bəzəyən
mömin yol gedərkən belə mənasız düşüncələrin zehnini işğal etməsinə izin verməz.
İş yerində
Mömin digər insanlardan fərqli olaraq işinin ağır olmasına baxmayaraq əsla
Allahın zikrindən yayınmaz. "Onlar (möminlər) bir alış-veriş, yaxud bir əyləncə
gördükləri zaman səni ayaq üstə (minbərdə xütbə oxuduğun halda) qoyub ona tərəf
cumdular. (Ya Peyğəmbər!) De: "Allah dərgahında olan savab əyləncədən də,
ticarətdən də xeyirlidir. Allah ruzi verənlərin ən yaxşısıdır!” (Cumuə-11) Maddi
qazanc əldə etmək mömini heç vaxt dini ayinləri yerinə yetirməkdən saxlamaz. "O
kəslər ki, nə ticarət, nə alış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və
zəkat verməkdən yayındırmaz..." (Nur-37) Adi insanlar ömürlərini daha çox pul
qazanmaq, daha göclü olmaq və malik olduqlarını daha artıq qorumağa həsr
etdikləri bir vaxtda mömin, əldə etdiyi nemətlərə (ruziyə) görə şükür edər və
qazancı az olsa belə heç vaxt nankorluq etməz. Dünyaya gözəl həyatla başlaya
bilmək, varlı olmaq, müxtəlif mənsəb və məqamlara ucalmaq, ictimaiyyətdə fərqli
bir yerdə olmaq, ailə qurub öyünə biləcək (fəxr edəcək) uşaqlara sahib olmaq və
sair istəklər (arzular) cahil insanların sonsuz axirət həyatına tərcih etdikləridir.
Əlbəttə bütün bunlar Allahın razılığı üçün və amacı axirət olanlar üçün ibadət
hesab olunur. Möminlər də eyni istəklərə nail olmaq istəyərlər. Amma onları
cahillərdən ayıran bütün işlərini Allah xatirinə etdikləri və Allahın göstərişinə
uygun xərcləmələridir. "(Ya Rəsulum!) De: "Əgər atalarınız, oğullarınız,
qardaşlarınız, övrətləriniz, qəbiləniz (qohumlarınız), qazandığınız mallar, kasad
olmasından qorxduğunuz ticarət, xoşunuza gələn məskənklər sizə Allahdan, Onun
Peyğəmbərindən və Allah yolunda cihaddan daha əzizdirsə, Allahın əmri (əzabı)
gəlincəyə qədər gözləyin. Allah fasiqləri doğru yola yönəltməz!" (Tovbə-24) Bu
üzdən möminlər ticarət edərkən daha diqqətlidirlər. "Ey qövmüm! Ölçüdə və
çəkidə düz (ədalətli) olun. İnsanların heç bir şeydə haqqını əskiltməyin (adamların
mallarının dəyərini aşağı salmayın, hər kəsin haqqı nə isə, onu da verin). Yer
üzündə gəzib fitnə-fəsad törətməyin!" (Hud-85) "Ölçəndə ölçüdə düz olun,
(çəkəndə) düzgün tərəzi ilə çəkin. Bu (sizin üçün) daha xeyirli və nəticə etibarilə
daha yaxşıdır!" (İsra-35) "Tərəzini düz tutun, çəkini əskiltməyin! (Çəkidə insaflı
olun, tərəzini korlamayın!)" (Ərrəhman-9) Allah Quranda ticarətin keyfiyyətini
izah etmişdir. "...Allah alış-verişi halal, sələm (faiz) almağı isə haram (qadağan)
etmişdir..." (Bəqərə-275) Öz ayıq-sayığlığı ilə fərqlənən mömin sələmi deyil,
ticarəti üstün tütar və ticarətin qayda-qanunlarına diqqətlə əməl edərək daha
faydalı və halal ruzi qazanmağa çalışar.
Alver edərkən
Günümüzdə bir çox insanlar üçün ticarət önəmli bir məşğuliyyət və qazanc
mənbəyidir. Alver etmək eyni zamanda zövqlü bir işdir. Diqqət yetirilməsi vacib
məsələ bundan ibarətdir ki, alver edərkən axirət unudulmamalı, dünyəvi hərisliklə
həyata keçməməlidir. Bütün düşüncəsi, planları və vaxtını alverə xərcləməməlidir.
Ehtiyacı təmin edəcək həddə ticarətlə məşğul olmalıdır. "Səhər-axşam Rəbbinin
rizasını diləyərək Ona ibadət edənlərlə birlikdə özünü səbirli apar (nəfsini qoru).
Fani dünyanın bər-bəzəyini arzu edib nəzərlərini onlardan (yoxsul möminlərdən)
çevirmə. Qəlbini Bizi (Quranı) xatırlamaqdan qafil etdiyimiz, nəfsinin istəklərinə
uyan və (hər) işində ifrata varan bir kimsəyə itaət etmə!" (Kəhf-28) Mömin
imkansız insanları nəzərə alaraq (maddi imkanı yetsə də) bəzi şeyləri almaz (məs:
5 manatlıq paltarla həyatını davam etdirə bilirsə 10 manatlıq paltar almaz). "Məgər
onlar hələ də bilmirlərmi ki, Allah istədiyinin ruzisini artırar, (istədiyininkini də)
azaldar. Həqiqətən, bunda iman gətirən bir qövm üçün ibrətlər vardır!" (Zumər-52)
Möminlər alveri Allaha xatir edər, daim şükür edər və bunun bir imtahan olduğunu
dərk edərlər. Amma cahillər, "İnsana gəldikdə, nə zaman Rəbbin onu imtahana
çəkib ehtiram etsə, ona bir nemət versə, o: "Rəbbim mənə ehtiram
göstərdi!”–deyər. Amma nə zaman (Rəbbin) onu imtahana çəkib ruzisini əskiltsə:
"Rəbbim məni alçaltdı (mənə xor baxdı)!” – söyləyər." (Fəcr-15-16) şükür etməz,
istəklərini nizama salmaz, daim "ilin modası"-na əsasən geyinər, paltarının
ölçüsünə və rənginə görə digər insanları cəzb etməyə çalışar, sahib olduqları
nemətlərin şükrünü etməzlər. (Nəml-73). Möminlər Quran əxlaqından
faydalanaraq israfdan da uzaq olarlar. "Ey Adəm oğulları! Hər bir ibadət vaxtı
(namaz qılarkən, məscidə gedərkən və ya təvaf edərkən) gözəl libaslarınızı geyin,
yeyin-için, lakin israf etməyin, çünki (Allah) israf edənləri sevməz!" (Əraf-31)
"Onlar (mallarını) xərclədikdə nə israfçılıq, nə də xəsislik edər, bu ikisinin arasında
orta bir yol tutarlar." (Furqan-67)
İbadət edərkən
Allah insanı Ona ibadət etməsi üçün yaratmışdır. "Mən cinləri və insanları yalnız
Mənə ibadət etmək üçün yaratdım!" (Zatiyat-56) Bu üzdən mömin ibadət etməyi
hər şeydən üstün tutar. Gündəlik həyatında ibadət üçün xüsusi vaxtlar ayırar.
Vaxtının çoxunu daha çox ibadət etmək və daha çox yaxşı işlər görməyə sərf edər.
Ona verilən hər saniyəni Allahın razılığını qazanmaq üçün xərcləyər. "Elə ki azad
oldun, qalx (dua et)! (Axirət üçün çalış-vuruş!)" (İnşirah-7) Allah da onları bu
işlərində dəstəkləyər. "Allah doğru yolda olanların doğruluğunu artırar. Əbədi
qalan yaxşı işlər isə Rəbbinin yanında savab etibarilə daha xeyirli, nəticə etibarilə
daha yaxşıdır!" (Məryəm-76) Çünki, onlar "yalnız Ona ibadət edər və Onun
ibadətinə səbirli olarlar" (Məryəm-65) Cahil insanlar isə bu barədə əsla düşünməz
və axirətin varlığında şək-şübhə edərlər. "...Həqiqətən, onların gördükləri iş necə
də pisdir!" (Tovbə-9) Möminlər gün ərzində daim Allahı yad edər və Ondan heç
vaxt qafil olmaz. "Mömin olub axirəti istəyən və onun uğrunda (can-başla)
çalışanların zəhməti (Allah dərgahında) qəbul olunar." (İsra-19) "...Rəbbini çox
yada sal (zikr et) və səhər-axşam şəninə təriflər deyib şükür et!” (Ali-İmran-41)
"Səhər-axşam yalvararaq, qorxaraq, səsini qaldırmadan ürəyində Rəbbini yad et və
qafillərdən olma!" (Əraf-205) Gününü Allahı yad etməklə keçirən möminlər
özlərini daim dinc və xöşbəxt hiss edərlər. Çünki, "O kəslər ki, Allaha iman
gətirmiş və qəlbləri Allahı zikr etməklə aram tapmışdır. Bilin ki, qəlblər
(möminlərin ürəkləri) yalnız Allahı zikr etməklə aram tapar!" (Rəd-28) Möminin
yeganə məqsədi dünyada və axirətdə səadətə qovuşmaqdır. Ona gorə də "Camaat
nə deyər?!" və buna bənzər suallar onu heç vaxt öz hədəfindən döndərməz. Allah
da onlara kömək edər. "Mömin kişilərlə mömin qadınlar bir-birinə dostdurlar
(hayandırlar). Onlar (insanlara) yaxşı işlər görməyi əmr edər, pis işləri yasaq edər,
namaz qılıb zəkat verər, Allaha və Peyğəmbərinə itaət edərlər. Allah, əlbəttə ki,
onlara rəhm edəcəkdir. Allah, həqiqətən, yenilməz qüvvət sahibi, hikmət
sahibidir!" (Tovbə-71)
Gecə yatarkən
Gecənin yaradılışında düşünən bütün insanlar üçün "Gecə də onlar üçün
(qüdrətimizə) bir dəlildir. Biz gündüzü ondan sıyırıb çıxardan kimi onlar zülmət
içində olarlar." (Yasın-37) Dəlillərdən biri günəşin yavaş-yavaş batmasıyla havanın
qaralmasıdır. Tədricən həyata keçən gecə-gündüz can lıların yaşamasını
asanlaşdırır. Quranın mətni üzərində düşünən möminlər bu üzdən Allahı, rəhm
edələrin ən rəhmlisi kimi tanıyar və tanıtarlar. (Yusuf-92) "De: "Bir deyin görək,
əgər Allah gecəni qiyamətə qədər üstünüzə uzatsaydı, (haqq olan) Allahdan başqa
hansı tanrı sizə bir işıq gətirə bilərdi?! Məgər (öyüd-nəsihət) eşitmirsinizmi?” De:
"Bir deyin görək, əgər Allah gündüzü qiyamətə qədər üstünüzə uzatsaydı, (haqq
olan) Allahdan başqa hansı tanrı istirahət etdiyiniz gecəni sizə gətirə bilərdi?!
Məgər (gecə ilə gündüzün bir-birinin əvəz etməsinin Allahdan sizə bir lütf
olmasını) görmürsünüzmü?” Allahın əlamətlərindən və nemətlərindən sayılan
gecə-gündüz həmişə möminin diqqət mərkəzindədir. Bu nemətlərə görə daim
şükür edərlər. "(Allah) öz mərhəmətindən dolayı sizi üçün gecəni (qaranlıq) və
gündüzü (işıq) yaratdı ki, (gecəni) dincələsiniz, (gündüzü isə) Onun lütfündən ruzi
diləyib axtarasınız. Bəlkə, (bu nemətə görə Allaha) şükür edəsiniz!" (Yusuf-73)
Ona görə də Allah onları "ağıl sahibləri" sayır. (Ali-İmran-190; Yunus-6; Bəqərə-
164) Gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsi olduqca böyük nemətdir. "Gecəni
dincəlməyiniz üçün (qaranlıq), gündüzü (çalışıb ruzi qazanmağınız üçün) işıqlı
edən Odur..." (Yunus-67) "Sizin dincəlməyiniz üçün gecəni (qaranlıq) və (ruzi
qazanmağınız, əlləşib vuruşmağınız üçün) gündüzü işıqlı yaradan Allahdır. Allah
insanlara lütfkardır, lakin insanların çoxu (Onun lütfünə) şükür etməz!" (Mumin-
61) Dinlənməkdən əlavə gecənin səssizliyini və durğunluğunu fürsət sayıb ibadət
etmək üçün ən əlverişli zaman olduğunu da qeyd etmək olar. "Şübhəsiz ki, gecə
(namaz qılmaq üçün) qalxmaq (çox çətin olsa da) daha əlverişli və (o zaman) söz
demək (Quran oxumaq, dua etmək) daha münasibdir! Çünki gündüz sənin uzun-
uzadı davam edən (dünyəvi) işlərin vardır. (Gündüz insanın işi çox olur, məişət
işləri hardasa onu ibadətdən bir qədər yayındırır. Gecə isə insan rahatlaşır, heç kəs
ona mane olmur. İnsan öz daxilinə qapılıb Rəbbi ilə tək qalır, qulaq qəlbə daha
yaxın olur. Buna görə də gecə ibadət etmək çətin olsa da, daha
məqsədəuyğundur)." (Muzzəmmil-6-7) Bu üzdən mömin bütün gecəni yatmaqla
keçirməz. "Onlar gecəni Rəbbi üçün səcdə və qiyam (namaz) içində keçirərlər."
(Furqan-64) "Onlar ibadət üçün yataqlarından qalxar (gecələr az yatar), qorxu və
ümid içində (Allahın əzabından qorxaraq, mərhəmətinə ümid bəsləyərək) Rəbbinə
dua edər və onlara verdiyimiz ruzilərdən (ehtiyacı olanlara) sərf edərlər." (Səcdə-
16) "Məgər axirətdən qorxan, Rəbbinə (Allahın mərhəmətinə) ümid bəsləyən, gah
səcdəyə qapanıb, gah da ayaq üstə durub gecə saatlarını ibadət içində keçirən (müti
bəndə kafirlə birdirmi)?! De: "Heç bilənlərlə bilməyənlər (alimlə cahil) eyni ola
bilərmi?! (Allahın ayələrindən, dəlillərindən) yalnız ağıl sahibləri ibrət alar!”
(Zumər-9) Möminlər bu işdə Hz. Peyğəmbəri (s) nümunə sayırlar. (Muzzəmmil-
20) Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, yuxu da ölüm kimi bir şeydir. (Yuxu və ölüm
qardaşdırlar). Allah istəməzsə insan yuxudan oyanmaz. Bu üzdən, mömin
yatmazdan öncə son dəqiqələrini yaşayırmış kimi davranar, tövbə, dua, istiğfar
diləməklə yuxuya gedər. (Zumər-42)
(2-ci hissə)
Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə! Ailəsi və yaxınları ilə: Mömin hər bir
mühitdə Quran əxlaqına əsasən rəftar edər. Dünyaya göz açdıqda ilk olaraq ana və
atasını görər. Valideyn övladını böyütmək üçün çoxlu əziyyətlərə qatlaşar.
Bununla belə övladını böyütməyi və onun tərbiyəsi ilə məşğul olmağı zövqlə
həyata keçirərlər. Ana və atanı yaradan, onlara uşağa qarşı mərhəmət hissi verən
Allahdır. "Biz insana ata-anasına (yaxşılıq etməyi, valideyninə yaxşı baxmağı,
onlarla gözəl davranmağı) tövsiyə etdik. Anası onu (bətnində) çox zəif bir halda
daşımışdı. (Uşağın süddən) kəsilməsi isə iki il ərzində olur. (Biz insana buyurduq:)
"Mənə və ata-anana şükür et…" (Loğman-14). Mömin daima "ata-anaya yaxşılıq
edin" (Ənam-151) əmrinə əməl etməkdədir. "Biz insana ata-anasına yaxşılıq
etməyi (valideynlərilə gözəl davranmağı, onlara yaxşı baxmağı) tövsiyə etdik.
Çünki anası onu (doqquz ay bətnində) zəhmətlə gəzdirmiş, əziyyətlə doğmuşdur.
Onunla (ana bətnində) daşınma və (süddən) kəsilmə müddəti otuz aydır. Nəhayət,
(insan) kamillik həddinə yetişib qırx yaşa çatdıqda belə deyər: "Ey Rəbbim! Mənə
həm mənim özümə, həm də ata-anama əta etdiyin nemətə şükür etmək və Sənə xoş
gedəcək yaxşı əməl etmək üçün ilham ver, nəslimi əməlisaleh et" (Əhqaf-15)
"Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və valideynlərə yaxşılıq etməyi (onlara yaxşı
baxıb gözəl davranmağı) buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin
yanında (yaşayıb) qocalığın ən düşgün çağına yetərsə, onlara: "Uf!” belə demə,
üstlərinə qışqırıb acı söz söyləmə. Onlarla xoş danış!" (İsra-23). Bütün bunlar
möminin Quran əxlaqına uygun baxışlarıdır. Əlbəttə valideyn övladı doğru yoldan
sapdırmaq istərsə, belə bir məqamda ona itaət etmək vacib deyil. Amma yenə də
onu acılamaq düzgün deyil. Xüsusi bir üslubla onları doğru yola dəvət etmək də
olar. Bu sahədə Hz. İbrahimin (ə) əhvalatı örnək sayıla bilər: "Atacan! Həqiqətən,
sənə gəlməyən bir elm (peyğəmbərlik) mənə gəlmişdir (sənə müyəssər olmayan bir
şey mənə müyəssər olmuşdur). Ardımca gəl ki, səni (Allahın buyurduğu) doğru bir
yola çıxardım! Atacan! Şeytana ibadət etmə, həqiqətən, Şeytan Rəhmana (Allaha)
çox asi olmuşdur! Atacan! Qorxuram ki, (tövbə etməsən) Rəhmandan sənə bir əzab
toxunsun və beləcə Şeytana yoldaş olasan!” (Məryəm-43-45) Digər tərəfdən bəzi
insanlar valideynlərinin gücdən düşdüyü və yardıma ehtiyacı olan bir vaxtda
onlardan üz çevirərlər. Bu üzdən maddi və mənəvi çətinliyi olan, tərk edilən və tək
başına yaşayan çoxlu yaşlıları görürük. Bütün bunların səbəbi isə Quranın
göstərişlərinə əməl olunmamasıdır. Quran əxlaqı ilə yaşam tərzi quran ailədə daim
sevinc hissi hakim olar.
Nemətlərlə üzləşərkən:Ətrafına hikmətlə baxan möminlər gördükləri hər şeyin bir
nemət olduğunu anlayarlar. Aldıqları təmiz havadan tutmuş göydəki ulduzlara
qədər hər nəyi onlara xidmət etmək üçün yaradılmasını dərk edərlər. Çox gözəl
bilirlər ki, Allahın onlara bəxş etdiyi nemətləri nə saya nə də şükrünü əda edə
bilməzlər. (Nəhl-18) Mömin şəriət qanunları çərçivəsində bütün nemətlərdən
yararlanmağa çalışar. Madii durumu yaxşılaşdıqca şəriət qanunlarına daha diqqətli
olar. Çünki, bu nemətlərin Allah tərəfindən verildiyini və O istədiyi vaxt verdiyi
nemətləri ala biləcək iqtidariyyətində olduğunu bilir. Mömin dərk edir ki,
nemətlərin içində nisbətən uzun ömürlü olan "ev" onunla yalnız 60-70 il yoldaşlıq
edə bilər. Bu üzdən ev və digər nemətlər onun üçün yalnız Allah rızası üçün vasitə
rolunu oynayır. "Həqiqətən, Rəbbin sənə bəxş edəcək və sən razı qalacaqsan!
Məgər O səni yetim ikən tapıb sığınacaq vermədimi?! Sənin şaşqın vəziyyətdə
tapıb yol göstərmədimi?! Səni yoxsul ikən tapıb dövlətli etmədimi?! Elə isə yetimə
zülm etmə! Dilənçini də (qapıdan) qovma! Və (həmişə) Rəbbinin sənə olan
nemətindən söhbət aç!" (Zuha-5-11) "...Allahın nemətlərini yada salın ki, bəlkə,
nicat tapasınız!” (Əraf-69) Bəzi insanlar şükür etmək üçün onlara xüsusi və böyük
nemət verilməsini gözləyər. Halbuki, azca diqqət etsələr, insan hər anını nemət
içində keçirdiyini görərlər. Nemətə sahib olduqları vaxt şükür etməyənlər
əllərindən çıxandan sonra onun qədrini (dəyərini) bilərlər. "...Əgər (Mənə) şükür
etsəniz, sizə (olan nemətimi) artıracağam..." (İbrahim-7) Möminlər bütün
nemətlərin həm də imtahan üçün verildildiyini yaxşı bilirlər. Ona görə də infaq
etməməkləri mümkünsüzdür. "Xeyr (bu mümkün deyildir). Həqiqətən, o
(Cəhənnəm) alovlu atəşdir. (Elə bir atəş ki) başın dərisini sıyırıb çıxardır (dərini
sümükdən ayırır). Çağırır (o Cəhənnəm itaətdən) çıxanı, (imandan) üz döndərəni
və (mal-dövlət) yığıb saxlayanı! (Allahın payını verməyəni; acizə, yoxsula əl
tutmayanı!) Həqiqətən, insan (sərvətə) çox həris (tamahkar və kəmhövsələ)
yaradılmışdır! Ona bir pislik üz verdikdə fəryad qoparar. Ona bir xeyir nəsib
olduqda isə xəsis olar." (Məaric-15-21) Bu ayədə "...(Allah yolunda) nəyi
paylamalı olduqlarını soruşanlara isə de: "Ehtiyacınızdan artıq qalanını
(möhtaclara paylayın)!” Allah sizə Öz ayələrini bu cür bildirir ki, bəlkə,
fikirləşəsiniz." (Bəqərə-219) Allah infaq etməsini əmr edir. Var-dövlətini Allah
yolunda və xeyirli işlərə xərcləmək möminin xüsusiyyətlərindəndir. Nemətləri
Allah yolunda infaq etmək də bir növ şükür hesab olunur. Əslində Quran əxlaqı ilə
yaşayan cəmiyyət arasında yoxsul fərd tapılmamalıdır. (Tovbə-111)
Mənfi (xoşagəlməz) hadisələrlə qarşılaşarkən: Hər bir insan gün ərzində müxtəlif
çətinliklərlə qarşılaşar. Möminlər qarşılaşdığı nə olursa olsun Allaha təslim olarlar.
"Allah bizi imtahan edir" deyə düşünər və Ona təvəkkül edərlər. Belə olduğu
təqdirdə çətinliklərə dözümlülükləri artar. "De: "Allahın bizim üçün (lövhi-
məhfuzda) yazdığından başqa bizə heç bir şey üz verməz. O bizim ixtiyar
sahibimizdir. Buna görə də möminlər yalnız Allaha təvəkkül etsinlər!" (Tovbə-51)
Qarşılaşdığı və yaşadığı hər hansı bir hadisənin mütləq dünya yaxud axirəti üçün
xeyirli olduğunu düşünən mömin, daha diqqətli addım atar və sarsılmazlığı ilə
fərqlənər. Başına gəldiyi (zahirən) xoşagəlməz hadisələrdən şikayətlənməz. Hər
çətinlikdən sonra bir xeyir olduğuna inanan mömin işlərinin asanlaşması üçün
Allaha xeyli yalvar-yaxar edər. Bunları düşünən kəs, nə ilə qarşılaşarsa qarşılaşsın,
əsla ümidsiz olmaz. "...Bəzən xoşlamadığınız bir şey sizin üçün xeyirli, bəzən də
xoşladığınız bir şey sizin üçün zərərli ola bilər. (Onu) Allah bilir, siz bilməzsiniz."
(Bəqərə-216) "Əlbəttə, Biz sizi bir az qorxu, bir az aclıq, bir az da mal, can (övlad)
və məhsul qıtlığı ilə imtahan edərik. (Ya Rəsulum! Belə imtahanlara) səbr edən
şəxslərə müjdə ver! O kəslər ki, başlarına bir müsibət gəldiyi zaman: "Biz
Allahınıq (Allahın bəndələriyik) və (öləndən sonra) Ona tərəf (Onun dərgahına)
qayıdacağıq!” deyirlər." (Bəqərə-155-156) Cahiliyyət əxlaqına sahib bir insan
uşaqlıqdan etibarən sanki yaxşı bir iş sahibi olmaq üçün yetişdirilmişlər.
Əllərindəki işi itirmək, onlara həyatlarının alt-üst olması kimi gələr. Mömin isə ona
ruzi verənin yalnız Allah olduğunu bilir. Başqa sözlə, iş mömin üçün sadəcə bir
vasitədir. Ona görə də işdən çıxarılma kimi xoşagəlməz hadisə möminin səbrinə və
təvəkkülünə xələl gətirməz. "İş" sadəcə bir misaldır. Digər sahələrdə də eynilə işdə
olduğu kimi hərəkət edər. Mal, əmlak, əşya, övlad, (yaxın qohumlar) və malik
olduğu bütün nemətlərin bir anda əlindən çıxması və bunun üçün kədərlənməyən
yeganə şəxs, mömindir. Qurana bağlı olmayan heç kimsə bunlara dözə bilməz.
Mömin Allahın razı ola biləcəyi tərzdə davranmağa can atar, dua edər və səmimi
bir şəkildə Allaha üz tutar. "Allah hər kəsi yalnız qüvvəsi yetdiyi qədər yükləyər
(bir işə mükəlləf edər). Hər kəsin qazandığı yaxşı əməl də, pis əməl də özünə
aiddir. (Möminlər deyirlər:) "Ey Rəbbimiz, (bəzi tapşırıqlarını) unutduqda və ya
yanıldıqda bizi cəzalandırma! Ey Rəbbimiz, bizdən əvvəlkiləri yüklədiyin kimi,
bizi ağır yükləmə! Ey Rəbbimiz, gücümüz çatmayan şeyi bizə yükləyib daşıtdırma!
Bizi əfv edib bağışla, bizə rəhm et! Sən bizim ixtiyar sahibimizsən
(mövlamızsan)...” (Bəqərə-286) İmtahan üzündən itirdiklərinə görə ümidsizlik
etməz, əksinə, daha böyük nemətlərə sahib olmaq üçün qaldıqları yerdən davam
edərlər. "...Allah sizin qəminizin üstünə qəm gətirməklə cəzalandırdı ki, əlinizdən
çıxan şeylərə və uğradığınız fəlakətlərə görə təəsüf etməyəsiniz. Şübhəsiz ki, Allah
gördüyünüz işlərdən xəbərdardır!" (Ali-İmran-153) "Yer üzündə baş verən və sizin
öz başınıza gələn elə bir müsibət yoxdur ki, Biz onu yaratmamışdan əvvəl o, bir
kitabda (lövhi-məhfuzda) yazılmamış olsun. Bu, Allah üçün çox asandır! Bu sizin
əlinizdən çıxana kədərlənməməyiniz və sizə də verilənə sevinib
qürrələnməməyiniz üçündür. Allah özünü bəyənən, (özü ilə) fəxr edən heç bir kəsi
sevməz!" (Hədid-22-23) Mömin gün ərzində müsibətlə qarşılaşarsa və fəlakətə
uğrayarsa imtahan olduğunu anlayar və belə bir məqamda Quranın təlimlərinə
uyğun şəkildə addım atmaqla əsil bəndəlik (təslim olma) nümayiş etdirər.
Xəstələnərkən:İmanlı şəxs xəstələnərkən (xəstəliyi də Allah taalanın bir imtahanı
hesab etdiyi üçün) son dərəcədə səbirli olar və Allaha təvəkkül (və dua) edər. Allah
Qurani Kərimdə onun səbrini bir "yaxşılıq" hesab edir: "Yaxşı əməl heç də (ibadət
vaxtı) üzünü günçıxana və günbatana tərəf çevirməkdən ibarət deyildir. Yaxşı əməl
sahibi əslində Allaha, axirət gününə, mələklərə, kitaba (Allahın nazil etdiyi bütün
ilahi kitablara) və peyğəmbərlərə inanan, (Allaha) məhəbbəti yolunda (və ya mal-
dövlətini çox sevməsinə baxmayaraq) malını (kasıb) qohum-əqrəbaya, yetimlərə,
yoxsullara, (pulu qutarıb yolda qalan) müsafirə (yolçulara), dilənçilərə və qulların
azad olunmasına sərf edən, namaz qılıb zəkat verən kimsələr, eləcə də əhd edəndə
əhdinə sadiq olanlar, dar ayaqda, çətinlikdə (ehtiyac, yaxud xəstəlik üz verdikdə)
və cihad zamanı (məşəqqətlərə) səbr edənlərdir. (İmanlarında, sözlərində və
əməllərində) doğru olanlardır. Müttəqi olanlar da onlardır!" (Bəqərə surəsi-177)
Möminlər sağlığına qovuşmaq üçün tibb ocaqlarına da gedib lazım olan (məsləhət
görülən) dərmanlardı da istifadə etməlidir. Dərmanlardan əlavə, sağalması üçün
çoxlu və ixlasla dualar edər və həzrət Əyyubun (Qurandakı) əhvalatını xatırlayıb
daha da ümidli olar. "(Ya Rəsulum!) Əyyubu da (yada sal)! Bir vaxt o, Rəbbinə
yalvarıb dua edərək belə demişdi: "Mənə bəla üz verdi (Sənə pənah gətirdim). Sən
rəhmlilərin rəhmlisisən!” (Ənbiya-83) Sağalması üçün istifadə etdiyi dərmanları
yalnız vəsilə kimi dəyərləndirər. Bu da Qurani Kərimin göstərişidir:
"Xəstələndiyim zaman mənə yalnız O, şəfa verir" (Şüəra-80). Möminlər, cahil
insanlar kimi: "niyə mənim başıma belə bəlalar gəlir?!", "Niyə məhz mən
xəstələnirəm?!" suallar verməzlər (şikayət etməzlər). Əksinə, Möminlər xəstəliyi
Allaha yaxınlaşmaq üçün önəmli fürsət bilib hərəkətə keçərlər. Həmçinin
sağlamlığın nə qədər böyük bir nemət olduğunu bir daha anlayarlar. Adi xəstəlik
kimi sayılan qrip belə insanı yatağa sala bilər. Belə bir vəziyyətdə insan nə qədər
güclü və maddi baxımdan imkanlı olursa olsun dava-dərman istifadə etməyə
məcbur qalır. Bütün bunlar isə insanın zəif, olması və ölümün və axirətin
xatırlanmasına səbəb olur.
Çətinliklərdə göstərdiyi səbatlılıq: İnsanlar ömür boyu müxtəlif narahat edici
mənzərələr görər və müxtəlif arzu olunmaz səhnələrlə rastlaşar. Belə bir
vəziyyətdə mömin şəxs cəhənnəmi xatırlar: "Doğrudan da, o, nə pis məskən, nə pis
yerdir!” (Furqan-66) (Vaqiə-41-44 və Furqan-13-14) Cəhənnəmi və cəhənnəm
əzablarını xatırlayan mömin bila fasilə özünü və digər insanları cəhənnəm odundan
qurtarmaq üçün doğru yol seçər və Rəbbinə dua edib ondan bağışlanmasını diləyər.
Allahın Quranda bildirdiyinə əsasən cəhənnəm, murdar iy verən, dar, gurultulu,
qaranlıq, hisli və tüstülü bir yerdir. Etibarsız mühiti və hüceyrələrə işləyən
qovurucu bir istiliyi vardır. Ən iyrənc yemək və içkilər cəhənnəmdədir. Atəşdən
paltarlar vardır və cəhənnəmdəki bütün əzablar kəsilməz sürəcək. Dərilərin atəşdə
qovrulacağı, insanların çıxmaq üçün yalvaracaqları hətta ağrıdan ötəri ölmək
istəyəcəkləri cəhənnəmi bəzi istiqamətləriylə nüvə döyüş sonrasındakı dünyanı
təsvir edən filmlərdəki mühitlərə bənzədə bilər. Ancaq bu filmlərdəki qaranlıqı
cəhənnəmdəki mühitlə müqayisə etmək mümkün deyil. Bu yalnız bir bənzətmədir.
Cəhənnəm, bizim dünya həyatına baxaraq düşünə bildiyimiz ən pis mühitlərdən
çox daha pis, çox daha qorxuducu bir yerdir.
Şeytanın təlqinlərinə qarşı diqqət və oyanıqlıq: Qurani Kərimin də bildirdiyinə
əsasən Şeytan daima insanı doğru yoldan sapdırmaq və Allahın dinindən və Quran
əxlaqından uzaqlaşdırmağa çalışar. Şeytan günün 24 saatı öz fəaliyyətini davam
etdirər. Hər insanı yoldan çıxarmaq onun amacıdır. O, insanlara qarşı çox kinlidir.
Hətta peyğəmbərləri belə azdırmaq istəyər. Allah taala Hz. Adəmi yaratdıqdan
sonra "Mələklərə və şeytana ona səcdə edin" əmrini verdi. Amma şeytan
təkəbbüründən dolayı ona səcdə etməyib Allaha itaətsizlik etdi. Bu üzdən Allahın
hüzurundan qovulmuşdur. (Əraf-11-18) Şeytanın arzusu budur ki, insanları özü ilə
cəhənnəmə sürükləsin. Bu üzdən Allaha səmimi və qəlbən ibadət edənləri
əngəlləməyə çalışar. Möminlər isə Şeytanın hər an iş başında olduğunu və öz
məşun hiylələrini həyata keçirmək üçün müxtəlif vasitələrdən yararlana biləcəyini
bilərlər: "Şeytan sizi yoxsulluqla qorxudaraq alçaq işlərə sövq edər, Allah isə
(əksinə) sizə bağışlanmaq və bərəkət vədəsi verər. Allah (mərhəməti ilə) genişdir.
(Allah hər şeyi) biləndir." (Bəqərə-268) Ona görə də daha diqqətli addım atar və
Allaha təvəkkül edərlər. Ruzini verən Allahdır deyib Şeytani hisslərə əhəmiyyət
verməzlər. "Əgər sənə Şeytandan (bu əmr olunduğun işləri yerinə yetirməmək
məqsədilə) bir vəsvəsə gəlsə (fəsad toxunsa), Allaha sığın. Şübhəsiz ki, Allah (hər
şeyi) eşidəndir, biləndir! Allahdan qorxanlara Şeytandan bir vəsvəsə (zərər)
toxunduğu zaman onlar (Allahın əzabını, lütfünü və mərhəmətini) xatırlayıb
düşünərlər və dərhal (gözləri açılıb) görən olarlar". (Əraf-200-201) Şeytandan
qurunmaq üçün ən önəmli iş Allaha sığınmaqdır. Unutmamaq lazımdır ki, şeytan
da Allahın idarəsində və nəzarətindədir. O istəməsə şeytan heç bir şeyə gücü
çatmaz. "Nas" surəsini oxumaqla Allaha sığınmaq mümkündür. Mömin Quran
əxlaqına uyğun gələn düşüncələri Şeytanın təlqini nəticəsində yaranmış
düşüncələrə tərcih edər. Etdiyi heç bir əmələ Şeytanın qarışmasına izin verməz.
"Həqiqətən, iman gətirib yalnız öz Rəbbinə təvəkkül edənlərin üzərində Şeytanın
heç bir hökmü yoxdur! Şeytanın hökmü yalnız ona itaət edib Allaha şərik qoşanlar
üzərindədir! (İnsanların Allaha şərik qoşmalarının əsas səbəbi onların Şeytana itaət
etmələri, Şeytanı özlərinə dost, havadar seçmələridir!)" (Nəhl-99-100)
Anlayışlı olmaq və əfv etməyi bacarmaq: "Allaha ibadət edin və Ona heç bir şeyi
şərik qoşmayın! Ata-anaya qohum-əqrəbaya, yetimlərə, yoxsullara, yaxın və uzaq
qonum-qonşuya, yaxın (yoldaş və) dosta, (pulu qurtarıb yolda qalan) müsafirə
(yolçulara), əlinizin altında olana (sahib olduğunuz qul və kənizlərə) yaxşılıq edin!
Həqiqətən, Allah özünü bəyənənləri, lovğalıq edənləri sevməz! (Nisa-36)" Mömin
bu ayəyə əsasən ətrafındakı insanlarla gözəl davranmalı və insanların səhvini
bağışlaya bilməlidir. "Əlbəttə, hər kəs (pisliyə) səbr edib (qisası) bağışlasa, (onun
bu hərəkəti şəriətcə) çox bəyənilən əməllərdəndir!" (Şura-43) "Aranızda olan
fəzilət və sərvət sahibləri qohum-əqrabaya, miskinlərə və Allah yolunda hicrət
edənlərə (heç bir şey) verməyəcəklərinə and içməsinlər. (Onları) əfv edib,
(cəzalandırmaqdan) vaz keçsinlər! Məgər siz (bu yaxşılıq müqabilində) Allahın
sizi (günahlarınızı) bağışlamağını istəmirsiniz? Allah (bəndələrini) bağışlayandır,
rəhm edəndir!" (Nur-22) Mömin gün ərzində qarşılaşdığı hər insana qarşı son
dərəcədə anlayışlı və xoşüzlü davranmağa diqqət edər. Qarşılaşdığı hadisələr nə
qədər ani olursa olsun, özünü itirməz, qızıb hirslənməz və ətrafındakı insanları
qırmaz. Quran əxlaqına sahib olan insan ən gözəl insandır. Onun evdə, işdə, yolda
və gün ərzində göstərdiyi davranışları sayəsində baş verə biləcək çoxlu
gərginliklərin qarşısı alınır. Belə bir şəxs başqaları üçün də örnək sayıla bilər.
Səbirli olmaq:"Yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz! (Ey mömin kimsə!) Sən (pisliyi)
yaxşılıqla dəf et! (Qəzəbə səbirlə, cəhalətə elmlə, xəsisliyə comərdliklə, cəzaya
bağışlanmaqla cavab ver!) Belə olduqda aranızda düşmənçilik olan şəxsi, sanki
yaxın bir dost görərsən! Bu (xislət) yalnız (dünyada məşəqqətlərə) səbir edənlərə
verilir və yalnız böyük qismət (savab, fəzilət) sahiblərinə əta olunur!" (Fussilət-34-
35) Mömin Quran əxlaqını yaşamaqda qərarlı və israrlı şəxsdir. Qarşılaşdığı
insanların yanlış və ya xoşagəlməz sözlərinə və davranışlarına səbr etməklə
qarşılıq verər. Hətta ona zərər verən insanlarla belə gözəl davranar. Belə şəxslər
Quran əxlaqını mənimsəyənlərdir və gözəl davranışları ilə həmişə insanların
diqqətini cəlb edərlər.
Gözəl danışmaq:Allah gözəl sözün nə qədər bərəkətli olduğunu və hər zaman
xeyir gətirəcəyini bu ayə ilə izah etmişdir: "Məgər Allahın necə bir məsəl
çəkdiyini görmürsənmi? Xoş bir söz (la ilahə illallah, Muhəmmədun rəsulullah)
kökü yerdə möhkəm olub budaqları göyə ucalan gözəl bir ağac (xurma ağacı)
kimidir. O (ağac) Rəbbinin izni ilə bəhrəsini hər vaxt (ilin bütün fəsillərində) verər.
Allah insanlar üçün belə misallar çəkir ki, bəlkə, düşünüb ibrət alsınlar! (Ağacın
kökü yerdə, budaqları göydə olduğu kimi, möminin də imanı qəlbində sabit qalır,
əməlləri isə göyə - Allah dərgahına yüksəlib ona daim savab qazandırır). Pis söz
isə yerdən qopardılmış, kökü olmayan pis bir ağaca bənzəyir. Allah iman
gətirənləri dünyada da, axirətdə də möhkəm bir sözlə (kəlmeyi-şəhadətlə)
sabitqədəm edər. Allah zalımları (haqq yoldan) sapdırar. Allah istədiyini edər!”
(İbrahim-24-27) Bu ayədə də bildirildiyi kimi gözəl danışmaq həm dünya həm də
axirətdə çox böyük nemətlərə sahib olmaq deməkdir. Amma pis sözlər
söyləyənlərin yeri isə cəhənnəmdir. Gözəl danışıq və danışmaq üçün ən gözəl
üslub seçməklə insanları cəzb edər və özü də nümunəvi insane çevrilər. (Ya
Rəsulum!) Bəndələrimə de: "(Danışdıqları zaman "la ilahə illallah; yərhəmukəllah;
yəğfiru ləkəllah” kimi) gözəl sözlər söyləsinlər (və ya müşrikləri imana dəvət
edərkən onlarla xoş danışsınlar!)” Şeytan onların arasına fitnə-fəsad sala bilər.
Həqiqətən, Şeytan insanın açıq-aşkar düşmənidir! (İsra-53)
Riqqətlilik:"(Musa) Mədyən kənarındakı bir quyuya çatanda onun başında
(heyvanlarını sulayan) bir dəstə adam və onlardan başqa (qoyunlarını özgə
heyvanlara qarışmasın deyə) geri çəkən iki qadın (qız) görüb dedi: "Sizə nə olub
(dərdiniz nədir)?” Onlar: "Çobanlar (heyvanlarını) sulayıb getməmiş biz
(qoyunlarımıza) su vermirik. Atamız da ixtiyar bir qocadır (buna görə qoyunları
sulamağa biz gətiririk)”, - deyə cavab verdilər. (Musa) onlar üçün (yaxınlıqdakı
başqa bir quyudan su çəkib qoyunlarını) suladı, sonra da kölgəyə çəkilib dedi: "Ey
Rəbbim! Mən Sənin mənə nazil edəcəyin xeyirə möhtacam!” (Qəsəs-23-24) Bu
ayələr həzrət Musanın Mədyən şəhərindəki əhvalatını izah edir. O düşüncəli bir
insan olaraq qarşılaşdığı ehtiyaclı insanlara yardım edir. Möminlər bu əhvalatı
həmişə xatırlamalı və əməl etməlidir. Ətrafındakı insanların vəziyyəti çətindirsə
Quranın bu ayələrini özünə örnək hesab edə bilər. Eyni halda, bir dəstə insana
yardım edərkən başqa bir dəstə insanın narahatlığına səbəb olmamalıdır. İncə
xasiyyətliliyin müxtəlif nümunələri vardır, məsələn danışıqda, yemək yeyərkən,
yol gedərkən və s zərif hərəkətlər nümayiş etdirmək.
Qonaqpərəstlik:Qonaqpərəstlik barədə ən dolğun əyələr hz İbrahimə (ə) aiddir. O
qonaqlarını hörmətlə qəbul etdi: "(Ya Rəsulum!) İbrahimin möhtərəm qonaqlarının
(mələklərin) söhbəti sənə gəlib çatdımı? Onlar (İbrahimin) yanına gəlib salam
verdikdə (İbrahim) salamı alıb (öz-özünə): "Bunlar tanımadığım kimsələrdir!”
–dedi. O (bir bəhanə ilə) ailəsinin yanına getdi və bir buzov (kəsib qızardaraq)
gətirdi. Onu qabaqlarına (qonaqların qabağına) qoyub: "Bəlkə, yeyəsiniz!” – dedi.
(Zariyat-24-27) Hz. İbrahimi (ə) örnək sayan möminlər öncə gələn qonağı
salamlamalı və hörmətlə qəbul etməlidir. Sonra qonağın ehtiyaclarını hiss edib
onları razı salmaq üçün əlindən gələni etməlidir. Təbii ki, şəriətin hüdudlarını
qoruyaraq qonağa ikram etməyə çalışarlar. Bu məsələdə möminlər kasıbla varlı
arasında heç bir fərq görməzlər. Qonaqlar isə ev sahibinin səmimiyyəti və
qonaqpərvərliyini gördükdə rahatlıq hissi duyarlar.
Qarşılıqlı salam və sayğı: "Sizə salam verildiyi zaman onu daha gözəl alın və ya
(eynilə sahibinə) qaytarın! Şübhəsiz, Allah hər şeyi hesaba alandır”. (Nisa-86)
Möminlər bu ayəyə əsasən bir-biri ilə görüşərkən sölh və əmin-amanlıq ifadəsi
sayılan "salam”laşarlar. "…Evlərə daxil olduğunuz zaman özünüzü (bir-birinizi,
qohum-əqrəbanızı, dostlarınızı və
