Tacikistanda milli geyim
artıq məcburidir. Bu haqda ölkənin prezidenti Emmoməli Rəhmon qərar verib. Belə
ki, prezident ənənə və ayinlərin təkmilləşdirilməsi haqqında qanuna düzəliş
edib, həmin düzəlişlərə əsasən ölkə vətəndaşlarının milli geyim geyməsi məcburi
olacaq. Qanunda qeyd edilir ki, fiziki və hüquqi şəxslər milli mədəniyyətin rəmzlərinə
riayət etməlidirlər – dövlət dilini bilməli, milli geyim geyinməlidirlər.
Qanunun pozulması halında cəzalar nəzərdə tutulub.
Maraqlıdır, bəs Azərbaycanda da milli geyimə
keçid olsa, biz nə geyinəcəyik? Ümumiyyətlə milli geyimimiz əslində necədir?
Bu bir faktdır ki, milli geyimlərimiz artıq gündəlik geyimlərimizdə,
dolablarımızda rast gəlinmir, onları indi ya kino və teatrlarda, ya da ki,
hansısa dövlət tədbirlərində və konsertlərdə görə bilirik. Bu da təbiidir,
zamanlar dəbə uyğunlaşmaq, müasirləşmək milli geyimlərimizi keçmişdə qoyub.
Mütəxəssislər qeyd edir ki, bəzən milli geyimlərimiz kimi təqdim olunan geyimlər
əsl milli geyimlərimiz deyil, sadəcə bənzəridir.
Tarixən isə Azərbaycanda 15 növ geyim dəbi olub. Sonradan geyim tərzləri bölgələrə
görə ayrılıb.
Etnoqraf alim, əməkdar mədəniyyət işçisi, tarix
elmləri doktoru Solmaz Məhərrəmova milli geyimlərimiz haqda "Yeni Müsavat”a
maraqlı açıqlamalar verib:
"Milli geyimlərimizdə üst köynək olub. Üst köynəklər əsasən enli qollu olurdu
ki, buna da "nilufər qollu” deyərdilər. Düymələnməsi isə ya boğazın altından,
ya da arxa hissədən olurdu. Qadınlar arxalıq geyərdilər, onun da qolları dirsəyə
qədər olardı. Ümumilikdə isə qadınların gündəlik və bayramlıq, toy geyimləri
var idi. Gündəlik geyimlər çitdən, sadə parçalardan hazırlanırdı. Bayramlıq
paltarlar isə "gecə-gündüz”, "darayi”, "bu küçə mənə dar gəlir” adlı
parçalardan tikilirdi. Arxalığın da iki növü var idi. Onlardan biri ya yaxası kvadrat,
ya da yaxası yuvarlaq açılımlı olandır. Yaxası yuvarlaq açılım olana "Qarabağ
tikilimi” deyirdilər.
Kişilərdə də bu cür arxalıq olurdu və ona "Qarabağ tipli arxalıq” deyirdilər.
Kişilərin arxalığının ətəyi ya büzməli, ya da kiçik qatlarla tikilirdi.
Qadınların geyimi əsasən tuman, üst köynəyi, arxalıq idi. Qış mövsümündə isə
üstdən ya kürk, ya da nimtənə geyinilirdi. Onların parçaları çox bahalı olurdu
və əsasən də xarici ölkələrdən gətirilirdi. Tuman isə büzməli, qatlamalı idi.
Ümumiyyətlə isə geyimlərin hamısı insanların sosial vəziyyətləri haqqında xəbər
verirdi. Yəni, geyimə baxaraq şəxsin dünya görüşü, sosial vəziyyəti, cəmiyyətdə
tutduğu mövqeni ayırd etmək olurdu. Yüksək zümrənin qadınları daha bahalı,
gen-bol paltarlar geyinərdi. Paltar nə qədər geniş olurdusa, bir o qədər həmin
qadının sosial vəziyyətinin yüksək olduğu bilinirdi.
Bəzi bölgələrimizdə paltarların üstündən döşlük adlanan geyim növündən də
istifadə olunurdu. Bu geyim bir növ qadınların həya, ismət rəmzi hesab
olunurdu, həm də geyim kompleksini tamamlayan bir atribut olurdu. Çünki gənc
qadınlar adətən böyük-kiçik yanında hamiləliyini gizlətməyə çalışırdı, bu
baxımdan bu geyim növündən çox istifadə olunurdu”.
Etnoqraf alimin sözlərinə görə geyimlər adətən
yaş qrupuna görə hazırlanırdı:
"Məsələn, yaşlı qadınlar üçün tikilən paltarlar daha çox tünd rəngli, gənc
qadınlar üçün daha rəngli, allı-güllü, al-əlvan parçalardan hazırlanırdı.
Geyim kompleksinin tamamlayıcı geyimi baş yaylıqları olurdu. Baş yaylıqları əsasən
kəlağayıdan ibarət olurdu. Kəlağayını bəzən "Şamaxı” da adlandırırdılar. Çünki
Şamaxının Basqal kəndi kəlağayı toxunuşu üzrə məşhur idi. Orada toxunan kəlağayılar
nəinki Azərbaycanda, hətta xaricdə də məşhur idi. Yenə də yaşlı qadınlar tünd rəngli,
gənc qadınlar isə əlvan rəngli kəlağayılardan istifadə edirdi. Bundan əlavə
darayi adlanan baş örtüyü var idi. Bu baş örtüsü bahalı olduğu üçün hər adam
onu ala bilmirdi. Həmçinin çalmadan da istifadə edilirdi”.
Solmaz Məhərrəmova milli ayaq geyimlərindən də
söz açıb:
"Ayaq geyimlərində isə naxışlı, naxışsız corablar olurdu. Onlardan bəzisi dizə
qədər, bəzisi isə dizdən aşağı olurdu. Bəzən corablar ipəkdən, yundan
toxunulurdu.
Ayaqqabı kimi isə əsasən dəridən tikilmiş çarıqlardan istifadə olunurdu. Şəhər
camaatı isə bir çox hallarda dikdaban başmaqlara üstünlük verirdi. Bunlar da
ustalar tərəfindən tikilirdi.
19-cu əsrin sonlarında artıq müşküdən hazırlana ayaq geyimləri dəb halını
almağa başlamışdı. Soyuq havalarda isə qaloşlardan istifadə edilirdi.
Kişi geyimləri isə əsasən şalvardan, üst geyimindən, arxalıqdan istifadə
edilirdi. Alt və üst köynəklər trapesiya şəklində tikilirdi. Bunlar da əsasən kətandan
olurdu. Gənc oğlanlar daha çox ipəkdən, bahalı parçalardan, yaşlılar isə tünd
parçalardan olan geyimlərə üstünlük verirdi. Nifəli şalvarlarını iki tərəfli
geyinmək olurdu. Yəni, bu şalvarların arxası ilə qabağı eyni idi. Qadınların
tumanlarının, kişilərin də şalvarlarının ortasından bağ keçirilirdi. Hətta gəlin
köçməyə hazırlaşan qızlarımız tuman, şalvar bağı toxuyardılar.
Sonradan 19-cu əsrin sonlarında Azərbaycanda kapitalizm yaranmağa başlayarkən şəhər
tipli geyim nümunələri geniş yayıldı. Arxalıqlar, çərkəzilər də yenə də var
idi. Əvvəllər çərkəzilər hərbi geyim kimi istifadə edilirdi. Onun yaxasında
patrondaş olurdu. Adətən kişilər həmişə üzərlərində silahlar gəzdirərdi və bu
da geyimi tamamlayırdı.
Həmçinin digər atributlardan biri də kəmər idi. Həm qadınlar, həm də kişilər
mütləq kəmərlərdən istifadə edirdi.
Etnoqraf alim Azərbaycanın milli geyimlərinin
ümum Qafqaz səviyyəli olduğunu vurğulayıb:
"Yəni bu bölgədə olan geyimlər eyni olub, bəzi kiçik, lokal fərqlər olub. Məsələn,
Zaqatala, Şəki zonasının geyim nümunələri Qarabağ geyimlərindən bir qədər fərqlənib.
Amma ümumilikdə eynilik təşkil edib.
Tarix boyu Azərbaycan geyimləri həmişə müasirliyə qarşı mühafizəkar olub.
Hazırda da bəzi bölgələrimizdə yaşlı qadınların geyimlərinə diqqət edəndə
görürük ki, həmin mühafizəkarlıq var, milli geyimlərə aid olan elementlər
qorunub saxlanılır.
Hətta indi bəzi modelyerlərin geyimlərinə diqqət edəndə görürük ki, orda milli
geyimlərin elementlərindən istifadə olunur. Məsələn qollar büzməli, ətəklərin
aşağısı valanlı olur”.
Qeyd edək ki, 2015-ci ildə Milli Geyim Mərkəzinin rəhbəri, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə
doktoru Gülnarə Xəlilova Milli Geyim Gününün təsis edilməsi təklifini irəli
sürmüşdü. Bir neçə ay öncə onun bu barədə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə
ünvanlandığı məktubuna artıq cavab verilərək bildirilib ki, təklif qəbul oluna
bilər.
"Yeni Müsavat”a danışan Gülnarə Xəlilovanın
sözlərinə görə milli geyimləri təkcə bayram və tədbirlərdə deyil, həm də gündəlik
həyatda da geyinmək mümkündür:
"Azərbaycan milli geyimi uzunmüddətli və çox mürəkkəb
inkişaf yolu keçmiş mənəvi, mədəni və tarixi irsin ayrılmaz hissəsidir. Hazırda
bu ənənələri qorumaq lazımdır, eyni zamanda hər modelyerin ona öz xüsusiyyətlərini
verməsi alqışlanır, yəni stilizasiya milli geyimimizin gözəlliyini daha parlaq
göstərir. Belə geyimi təkcə bayramlarda deyil, həm də gündəlik həyatda geyinmək
olar. O demək deyil ki, milli geyimləri olduğu kimi geyinib, daşınmalıdır. Hər
bir xalqın tarix boyu formalaşan milli geyim nümunələri var. Bu günümüzə gəlib
çıxan daha rahat geyim formaları əlbəttə ki, daha çox istifadə olunacaq. Üzərində
milli geyimlərin elementləri, naxışları olan geyimlərdən istifadə etməyin özü də
bu ruhu verəcək. Əlbəttə ki, bu bir faktdır ki, milli geyimlərimiz çox zəngin və
ağır geyimlərdir. Müasir dövrdə nəqliyyatda, ictimaiyyətdə bu geyimlə gəzmək çətindir.
Ona görə də mən hər zaman Milli Geyim Günü olsun deyə təkliflə çıxış edərkən
bunu daha rahat şəkildə, düşünülmüş geyim formalarında təqdim edirik. Mənim
kolleksiyamda mili geyimlərdən tutmuş müasir, klassik, daha rahat geyimlərin üzərinə
milli geyimlərimizin hansısa element, aksesuar, naxış, arxalıq və ya arxalığa bənzər
əlavə olunur. Bəli, ən azından bir araqçın qoyub və ya kəlağayı örtməklə,
arxalığın müasir təqdimatda işləyib hansısa geyimin üzərində istifadə etməklə
milli geyimimizi yaşatmış olaraq. Hər zaman qeyd edirəm ki, mütləqdir ki, hər
ailədə milli geyim olsun. Çünki o ailədə doğulan uşaq mütləq buna can atacaq,
milli geyimə meyl edəcək.
Milli Geyim Gününü təsis edilməsi isə geyimlərimizin tarixini qoruyub
saxlayacaq. Həmçinin bu, ölkədə turizm sənayesinin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə
töhfə verə bilər”.
Xalidə Gəray,
Musavat.com
