14 yanvar - Şair Almas İldırımın anım günüdür
Almas İldırım 1907-ci ilin martın 25-də Bakının Qala kəndində doğulub. Atası Əbdülməhəmməd və anası Nisə xanımın ilk övladı olub. Almasdan sonra ailənin Sona və Ziba adlı qızları, Əbdüləli, Məhəmmədəli və Heydər adlı oğlanları da doğulub.
Almasın əsl adı Əbülhəsən olub.
Ədəbiyyat Cəmiyyətinə daxil olarkən orada adını İldırım,
soyadını Almaszadə kimi yazıb.
Türk tədqiqatçı Ənvər Aras Almas adının onun babasına məxsus olduğunu yazır. İldırım adının qaynağına gəldikdə isə türk tədqiqatçı, Almasın müəllim həmkarı Ramiz Ardanın xatirələri bu baxımdan maraqlıdır. Ardanın yazdığına görə, Almas doğularkən Bakıda güclü yağışyağırmış, ildırım çaxırmış. İldırım adını da doğulduğu günün xatirəsidir. Bu məlumatın Almasın özünün Ramiz Ardaya danışması ehtimalı yüksəkdir. Elazığdakı qeydiyyat sənədlərində də şairin adıİldırımolaraq qeyd olunur.
Bakıdakı ilk kitabında ad-soyad Almaszadə Yıldırım,
Türkiyədəki ilk kitabında isə Elmas Yıldırım kimi yazılıb.
Mühacirətdəki mətbuatda əsas imzası "Elmas Yıldırım” olub. Ə.Aras "Demokrat
Malatya” qəzetində (1952-ci il, 270-ci say) Almas İldırımın "İki
Nokta”imzasından
istifadə etdiyini qeyd edir.
Elazığdakı əhalinin qeydiyyatı ilə bağlı sənəddə Almas İldırım atasının adı isə Mehmet kimi
qeydə alınıb.
Heyvandarlıq, əkinçiliklə yanaşı ticarətlə də məşğul olan Əbdülməhəmməd kişi
1913-cü ildə Bakıdan 40 km məsafədə yerləşən Şüvəlana köçür, ardınca isə
Çəmbərəkəndə yerləşir.
Ailə Saraykin küçəsi, 7 nömrəli evdə yaşayır.
Ənvər Aras şairin atasının o dövrün şərtlərinə görə zəngin bir adam olduğunu
hesab edir:"İldırımın atasının 1500 illik
tarixi qala kəndində tarlaları, qoyun sürüləri, Çəmbərəkənddə iş yerləri,
Şüvəlanda bağ-bağçaları, ticarətxanaları və Xəzərin sahilində yük gəmilərinin
olduğu bilinir”.
Ramiz Ardanın yazdığı xatirələrdə də aydın olur ki, Almasın ailəsi, həqiqətən,
müəyyən qədər imkana sahib olub. Təsadüfi deyil ki, Almas İldırım almanlar
Bakını azad edərsə, var-dövlətini Ramiz Ardayla bölüşəcəyini ona bildir.
1914-1915-ci illərdə Güney Azərbaycandan gəlmiş fəhlələrin övladlarının dərs
aldığı"İttihad”məktəbində oxuyan Almas fars dilinə
yiyələnir. Onun ilk şeiri hesab edilən"Qaldı”rədifli qoşmasının burada oxuyarkən
yazıldığı ehtimal olunur. 1925-ci ildə buranı bitirdikdən sonraAbdulla
Şaiqin "Nümunə” məktəbində təhsil alır. Bu məktəbdə o, Qafur
Əfəndiyev, Qantəmir, Seyid Hüseyn Tağızadə, Abdulla Şaiq kimi şəxslərdən dərs
alır, rus dilini öyrənir.
1927-ci ildə Almas Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqiyyət fakultəsinin
Ədəbiyyat bölümünə daxil olur, lakin atasının tacir olması əsas gətirilərək
xaric olunur. Bolşeviklər həmçinin Əbdülməhəmmədin Şüvəlandakı bağını,
Çəmbərəkənddəki evlərini ələ keçirirlər.
Təbii ki, onun universitetdən qovulmasının səbəbi təkcə atasının tacir olması
deyildi. Ə.Aras yazır:"Ən önəmli səbəblərdən biri
milli düşüncələri ilə xalqın hisslərinə dərman olmasıydı. Hətta 1927-ci ildə
Bakıda yazıb, "Qiyabi çox sevdiyim Faruk Nafizə” sözləri ilə Faruk Nafizə ithaf
etdiyi "A dağlar” şeiri mərkəzi Ankarada yerləşən, İstanbulda nəşr edilən
"Həyat” jurnalında yayımlanması mühüm səbəb idi”.
Almas İldırım təhsili ilə yanaşı o dövrdə fəaliyyət göstərən ədəbi dərnəklərin
də üzvü idi. O, 1919-cu ildə Seyid Hüseynin qurduğu"Yaşıl
qələmlər”, 1922-ci ildəƏhməd CavadlaHüseyn
Cavidin təşəbbüsü ilə qurulan, gizli şəkildə fəaliyyət göstərən"Yaşıl
yarpaq”dərnəklərində yer alır.
"Yaşıl yarpaq” dərnəyinin "Yaşıl yarpaqlar” adlı divar qəzetində şeirləri çap
edilən Almas İldırımın bu illərdə dostluq etdiyi şəxslərdən biri də şairMikayıl
Müşfiqolur.
Bu barədə Süleyman Rüstəm yazır:"Köhnə bolşevik Həbib Cəbiyevin
köməyi ilə Qızıl Gənc Qələmlər Cəmiyyətini təşkil etmişdik. Həmin Cəmiyyətin
rəhbərlərindən biri də mən idim. Biz komsomolçular, Gənc Qızıl qələmləri
yaradarkən sosialist varlığının əleyhinə gizli fəaliyyət göstərən bir sıra
millətçi ruhlu, müsavatçı düşüncəli adamların təsirinə düşən gənclər də Sabir
kitabxanasında "Yaşıl qələmlər” təşkilatı yaratmışdılar. Onlar burada "Yaşıl
yarpaq” adlı divar qəzeti də buraxırdılar”.
A.İldırım daha sonra Azərbaycan Ədəbiyyatı Cəmiyyətinə, 1928-1929-cu illərdə
qurulan "Kitab
Dostları Cəmiyyəti"ndə təmsil olunur. O, sonuncu dərnək
vasitəsilə Mirzə Ələkbər Sabir adına Dövlət Kitabxanasında tərdib edilən
toplantılarda iştirak edir. "Kitab Dostları Cəmiyyəti”nin üzvləri arasında
Süleyman Rüstəm, Seyid Hüseyn, Hüseyn Namiq, Zərbəli Hafiz, Məmməd Rahim,
Mikayıl Müşfiqi şair və yazıçılar da vardı.
Şübhəsiz ki, Sovetlərin ilk illərində Azərbaycan yazıçılarının yaratdığı və
getdikcə nüfuz qazanan bu cəmiyyətlər Çekanın diqqətindən yayınmır. Ona görə də
cəmiyyətlər nəzarət altına alınmaq üçün birləşdirilir və 1928-dəAzərbaycan
Proletar Yazıçıları Cəmiyyətiyaradılır.
Almas İldırım bu quruma üzv olmaq məcburiyyətində qalır.
Bu cəmiyyətin ədəbiyyat qarşısında qoyduğu əsas məqsəd yeni rejimə xidmət etmək,
onu xalq arasında tərənnüm etmək idi. Ona görə də cəmiyyət tərəfindən üzv olan
ədiblərin yaradıcılığı sərt senzuradan keçirdi. Almas İldırımın bu cəmiyyət
haqqında yazdığı xatirəsindən də oxuyuruq ki, hər kəlmənin üzərində ciddi
müzakirə gedirmiş.
Bu dövrdə Almas İldırımın yeni rejimin yaratdığı mühiti tərənnüm edən şeirlər
yazmaması ilə yanaşı onun latın qrafikalı əlifba ilə bağlı söylədikləri qara
siyahıya düşməsinə səbəb olur:
"Qardaşlar, ərəb əlifbasından
latın əlifbasına keçmək çox vacib işdir. Türkiyə türkləri də bu yoldadırlar.
Ancaq mən əminəm ki, bu, yaxın gələcəkdə məruz qalacağımız dəhşətli bir
hadisəyə hazırlıqdır. Bununla vəzifəli yoldaşlar Moskvadan verilən fətva ilə
kirill/rus əlifbasına keçməyə qədəm qoyurlar”.
Almas İldırım əminliyində haqlı çıxır. Necə ki, latın qrafikasının ardınca
1940-cı ildə ölkədə kiril qrafikası tətbiq edilir.
Almas İldırımın Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid kimi şairlərin yanında olması, sovet
rejiminin əmrlərinə canla-başla əməl etməməsi başda Cəmiyyətin sədriMustafa
Quliyevolmaqla
ağır tənqidlərə məruz qalır. Proletar şairlərin və tənqidçilərin (Əkbər Ruhi,
Əsəd Əyyubi, Süleyman Rüstəm) onun haqqında yazdıqları şairə sürgün qapısını
açmış olur.
Şair hətta "Vahid Türküstan”, "Vahid Cağatay” adlı dövlət qurmaq istəməkdə də
ittiham edilir. Əkbər Ruhi onun haqqında yazır:"Yazıçılar arasında
müsavatçılara aşiq və Türkiyə çavuşlarının həqiqi şagirdi bulunanlar arasında
Almas İldırımın da olması meydana çıxmışdır. Bunlar Əhməd Cavad və Hüseyn
Cavidin yolçusudurlar. Milli ədəbiyyat yaratmaq məqsədiylə qəmli mərsiyələr
yazan bu kimi gənc şairlərdən ədəbiyyatımızı təmizləməliyik... Cavad dəbiyyat
sahəsində bəzi gənclərimizi zəhərləməyə müvəffəq oldu. Almas İldırım Cavadın
qurbanıdır. Cavad onun beynini o qədər zəhərləmişdir ki, nəticədə Almas İldırım
komsomol təşkilatından atıldı. O, Cavadın qeyri-mətbu şeirlərinə nəzirələr
yazdı”.
Əsəd Əyyubi isə yazır ki,"Almas kimilərin başları sovet
çəkici ilə əzilməlidir”.
Almas İldırım bir neçə il sonra"Kurtuluş”jurnalında bu tənqidçilərə cavab
verir.
Mətbuatdakı bu tənqidlər onun siyasi idarə tərəfindən cəzalandırılmasına bəs
edir və Almas İldırım 1929-cu ildə Dərbəndə sürgün edilir.
Dərbənddə
Ailəsi və bir neçə dostu 22 yaşlı Almas İldırımı Dərbəndə yola salır. Bu ilk sürgünündə
o,"Dağlara vida”şeirini
yazır. Azərbaycandakı kimi burada da yeni rejim eyni məqsədlə Dağıstan Proletar
Yazıçılar Cəmiyyətini qurmuşdu. Almas İldırım bu cəmiyyətə üzv olur. Buranın
şair, yazıçıları olan Məhəmmədkazım Ələkbərli, Əli Səmədzadə, Osman Alp
Əfəndizadə ilə dostluq qurur. "Dağıstan füqərası” qəzetinin redaktoru da olanMəhəmmədkazım
Ələkbərlinin dəstəyi ilə müxbir vəzifəsinə işə düzəlir,
"Dağlardan xatirələr” şeirini ona ithaf edir. Həmçin bu qəzetdə yeni şeir və
poemalarını ("Potyomkin”, "Səlim xan”, "Allah naminə”) dərc etdirir. Daha sonra
bu qəzetin müxbiri kimi Şamilqalada (Mahaçqala) işləyir. Qasımkənd, Axdı
bölgəılərindəki ədəbi fəaliyyətlərə qatılır, "Ləzgi ellərində” şeirini
yazır.
Almas İldırımın gənclər tərəfindən sevilməsi, yazdığı şeirlərin mövzusu siyasi
idarə tərəfindən onun burada olması da təhlükəli hesab edilir və ona yeni
sürgün qapısı açılır.
Amma 1930-cu ildə maraqlı bir hadisə olur. Bakıda "Azərnəşr”dəMəhəmməd
Səid Ordubadionun"Dağlar səslənirkən”adlı şeir kitabını yayımlayır. Lakin
tezliklə bu kitab haqqında tənqidi yazılar peyda olur, kitab qadağan edilir,
satışdan yığışdırılır.
Onu ittiham edən yazıların birində ("Kommunist” qəzeti. B.Zəngili, 02.03.1931,
"Dağlara səslənirkən” məqaləsindən) Almas haqqında yazılır:"A.İldırım yeni həyatın bütün müvəffəqiyyətini qadın və qızlar
üzərində görür. O, hələ də öz ilhamını qızlar və yaşıl təpələrdən almaqdadır”.
Bu kitabdan sonra onun Bakıdan Aşqabada sürgün edilməsinə qərar verilir.
Aşqabadda
Dərbənddən Bakıya gələn (və ya gətirilən) şair qısa müddət sonra Aşqabada
sürgünə göndərilir.
Almas İldırım əllərini onu Bakıdan Aşqabada yola salmağa gələnlər arasında olan
şair dostu Mikayıl Müşfiqə çiyninə qoyaraq deyir:"Bunların məqsədi mənə indi aydın olur. Yəqin, hər dəfə bir türk
məmləkətinə göndərməklə Böyük Türküstanımızı mənə qarış-qarış gəzdirmək
istəyirlər”.
24 yaşlı Almas İldırımın Bakı ilə əbədi vidalaşır. Bunu hiss etdiyinə görədir
ki, "Əlvida, Bakı” şeirini yazır:
Səndə keçib getdi, iyirmi dörd
yaşım,
Bir zaman bəladan çıxmadı
başım,
Sən oldun həmdəmim, dərdli
yoldaşım,
Laylalar söylədin, mənə,
əlvida.
Aşqabadda ikən Almas İldırım Türküstandan, Azərbaycandan sürgün edilən
ailələrin uşaqlarının təhsil aldığı məktəbdə müəllimlik (bəzi yazılara görə
direktor) fəaliyyətinə başlayır. Burada həmçinin"Zəhmət”qəzetində də çalışır. Almas Aşqabadda
Şamaxıdan sürgün edilən, əslən Güney Azərbaycan olan bir ailənın qızı ilə tanış
olur.1932-ci il mayın 1-də Zivər
xanımlaailə
həyatı qurur. Burada "Zəhmət” qəzetində və Aşqabad radisounda yayımlanan
şeirləri onu böyük nüfuz qazandırır və Bakıda bundan xəbər tutulur. Yenidən
dövrəyə girən Əkbər Ruhi, Süleyman Rüstəm kimi rejimin tənqidçi və şairləri ona
qarşı çıxışlar edirlər. Hətta QPU agenti olanƏkbər Ruhişairin fəaliyyətini təftiş etmək üçün
Aşqabada göndərilir.
Ə.Ruhinin bu qədər Almas İldırım əleyhinə fəaliyyət göstərməsinin başqa bir
səbəbi da vardı. Ə.Aras kitabında qeyd edir:"Ruhinin İldırıma qarşı aşırı
kin və nifrət bəsləməsinin bir səbəbi də Humay xanımdır. Çünki Yazıçılar
İttifaqının ilk şairələrindən olan və daha sonra Əkbər Ruhiylə evlənən
Humay xanımın gənclik illərində, evlənməmişdən əvvəl şairə qarşı xüsusi bir
marağının olması, Ruhinin də Humayı qısqanması söylənilir. Hətta şair Humay
xanım üçün elçi gedilməsini ailəsindən istəyir, ancaq şairin atası səbəb
göstərmədən onun istəyini qəbul etmir”.
Şairin əmisi oğlu Hacıağa Almaszadə də Ənvər Arasla söhbətində bu faktı
təsdiqləyir.
Əkbər Ruhi Aşqabad Dövlət Pedaqoji İnstitutunda müəllim olaraq işə başlayır.
Aşqabad radiosunda və "Zəhmət” qəzetində Almas İldırım və digərləri haqqında
çıxışlar edir, yazılar yazır. 12 avqust 1932-ci il tarixli bir "Almas İldırımın
yaradıcılığı” adlı məqaləsində açıq şəkildə Alması hədəf alır:"Almas, ... Müsavat Firqəsinin ən irəlidə olan və bizə dəfələrlə
Müsavat cəbhəsindən hücuma keçən əks-inqilabçı şairdir. Cavadçı, Müsavatçı gənc
şair kimi tanınmış və son günlərə qədər də "Gənc İşçi” qəzetində
söyülməkdədir... Almas azərbaycanda və Dağıstanda azadlıq və rahatlıq hiss
etməmiş, ona bu imkanı verməmişlər. Burada ona azadlıq və rahatlığa geniş
meydan verilmiş, o da istədiyini yazmışdır. Ancaq bu düşüncələrlə Almas burada
da rahat yaşaya bilməyəcəkdir... Almasın dünyagörüşündə bizə yad fikirlər çoxdur.
O istəsə və keçmişindən əl çəkərsə, gələcəkdə bizimlə birlikdə işləyə
biləcəkdir. Əks halda zərbələrimizə dözməlidir. Almas son və qəti sözünü
mətbuat vasitəsilə bizə deməlidir... Almasın eli haradır? Bu el Müsavatdır. Bu
el Kamalçılar Türkiyəsidir. Almasın gözlərini oraya dikməsi bugün deyil, 6-7 il
bundan əvvəl orada dərc olunandan bəri bizə məlumdur”.
İrana doğru
Artıq Almas İldırımın heç bir çıxış yolu qalmamışdı. Ya Ruhinin dediyi kimi
təslim olaraq kommunistlərin sırasına qatılmalı, ya da Sibirdə həlak olmalı
idi. Çox düşünərək o başqa bir yolu seçir: Türkiyəyə qaçmaq.
Zivər xanım atası Məhəmmədağa kişini də razı saldıqdan sonra İldırım ailəsi19 iyun 1933-cü il saat 21:30-daevdəki lampanı da söndürməyərək yola çıxırlar. Üç aylıq övladları Azərlə birlikdə bir dəvə karvanına qoşulurlar. Bir neçə gün bu karvanla birlikdə yola düşürlər, lakin bunun təhlükəli olduğunu bilib Firuzə yaylağında karvandan ayrılırlar. Günlərlə ac-susuz qalırlar. Hətta Azər yaşasın deyə onu buraxıb getmək istəsələr də, bunu bacarmırlar, bir neçə metr getdikdən sonra geri qayıdıb övladlarını götürürlər. Min bir əziyyətlə İran sərhədinə keçdikdən sonra tutulurlar. İran sərhədçiləri sərhədi pozduqlarına görə ailəni həbs edir. "Stalin, Sovet casusu” adı ilə şairə 25 gün işgəncə verilir, 24 saat bədəni soyuq suyun işinə salınır, sorğu-sual edilir. Səhhəti ağırlaşır, nəhayət Tehrandan gələn əmrlər sərbəst buraxılırlar. Ailə Məşhədə yola düşür. Bir müddət burada qalan Almas İldırım Türkiyəyə getməyin yollarını axtarır.
Türkiyədə
Almas İldırım İranda keçən 6-7 aylıq sürgün həyatından sonra 1934-cü ildə
Türkiyənin Van şəhərinə sığına bilir. Vanda onlaraƏhəd
Əlizadə Uraladlı
şəxs yardımçı olur. 10-15 gün Əhəd bəyin evində qaldıqdan sonra Elazığa
yollanırlar.
Almas İldırım 1934-1935-ci təhsil ilində Palu ilçəsinə bağlı olan Karaca
Bucağı/Karacabağ ibtidai məktəbində müəllimlik edir. 1935-ci ilin sonu -
1936-cı ilin əvvəllərində Palunun Karaçor nahiyəsinə müəllim təyin edilir.
Ümumilikdə o, bu dövrdə müxtəlif fasilələrlə 1935-1946-cı illərdə Elazığın
mərkəzində və mərkəz nahiyələrində çalışır. 1940-cı ilin əvvəllərində isə
Paluya bağlı Karabegan nahiyəsinə müdir təyin edilir.
Bu illərdə"Boğulmayan bir səs”(1936, İstanbul, "Tecelli Basımevi”)
adlı kitab çap etdirir. Azərbaycan Kültür Dərnəyinə üzv olur, yazıları
"Çinaraltı”, "Orxun”, "Gökbörü”, "Boz qurd”, "Kommunizmlə mücadilə” və digər
qəzet və dərgilərdə dərc olunur. Müsavatçılarla əlaqələr qurur, Rəsulzadənin
tərəfində yer alır, Mirzəbala Məhəmmədzadə ilə məktublaşır, Berlində çap olunan
"Kurtuluş” jurnalına yazılar göndərir.Çətin günlər görür, Eldəgəz və
Yurdavar adlı əkiz qız övladlarını bir gündə itirir.
Ailənin Türkiyədə daha sonra üç
övladı olur: Aras (Keban, 22.03.1937), Odkan (Ağın, 09.03.1944) və Mehmet
Bakühan (Elazığ, 28.07.1950).
1939-cu ildə anası Nisə xanımın
vəfat etməsi ilə bağlı xəbər alır. Atası Əbdülməhəmmədkişi 1941-ci ildə Türkiyədəki oğlu ilə
əlaqə saxlaması iddiası ilə bütün ailə üzvləri ilə birlikdə Nargin adasına
sürgün edilir. Heç bir dəlil olmadığına görə 60 gündən sonra azad edilirlər.
Bacısı Sona xanım isə Nargin hadisəsindən sonra bir qonşu vasitəsilə Almasa
məktub göndərərək ailəsindən heç kimin qalmadığını, hamının öldürüldüyünü,
məktub göndərərsə, məktubun çatdığı ünvanda da hər kəsin öldürüləcəyini qeyd
edir. Bir dəfə küçədə birinin"satqının bacısı”deməsindən sonra Sona xanım əsəb
sarsıntısı keçirir, yaxşı ifa etdiyi qarmonunu sındırır, evi axtardıqlarında
tapacaqları qorxusu ilə qardaşından gələn, çarpayının borusu içində saxladığı
məktubları yandırır. 1941-ci ildə xəstələnən Sona xanım 1983-cü ildə vəfat
edir. Sona xanımın son məktubundan sonra Almas geridə qalanları təhlükəyə
atmamaq üçün artıq heç kimə məktub göndərmir. Atası Əbdülməhəmməd kişi 1945-ci
ildə vəfat edir.
Bakının Qala kəndində doğulan şairin özü isə 1952-ci il yanvarın
14-dəMalatyanın Qala qəsəbəsində dünyasını dəyişir. Malatyanın Sancaktar məzarlığında dəfn edilən şairin qəbri
təəssüf ki, hazırda bilinmir.
Almas vəfat etdiyində Mehmet Bakühan 2, Odkan 8, Aras 15, Azər isə 18 yaşında
idi. Bütün ailənin yükü Azərin üzərinə düşür. Şairin yoldaşı Zivər xanım isə 21
fevral 2007-ci ildə vəfat edir.
Azərbaycan Kültür Dərnəyi 1953-cü ildə"Elmas
Yıldırımın Seçilmiş şiirleri”, 1990-cı ildə isə"Yiğitlere
sesleniş”adlı
kitablar yayımlayır. A.İldırımın özü 1947-ci ildə Elazığda "Turan Basımevi”ndən
"Azerbaycan manileri” adlı topladığı bayatılardan ibarət kitab çap edir. Həmin
il kitabın daha geniş formalı ikinci nəşri"Bayatılar”adı ilə yayımlanır. İkinci nəşrin ön
sözündə Almas İldırım kədərli bir əhvalat nəql edir:"Kitabdakı bayatıları
toplayarkən qürbətin qəhri üzündən saçları ağarmış, zavallı bir azəri anasının
yaşlı gözlərini məchul bir nöqtəyə dikərək söylədiyi bir bayatını yazdıqdan
sonra o da, mən də susdum. Susmaq da başqa bir cür fəryaddır...
Əzizim vətən sarı,
Yol gedər vətən sarı,
Çıxaydım dağ başına
Baxaydım vətən sarı...”.
P.S. Almas İldırım haqqında ilk
dəfə oxuyacağınız məlumatları tezliklə "XAN" nəşriyyatının
"Xatirə ədəbiyyatı" seriyasından təqdim edəcəyik.
Dilqəm ƏHMƏD