Orucun sirləri (və batini şərtləri)
Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə! Oruc müsəlmanlara Peyğəmbərin (s)
Mədinəyə hicrətindən iki il sonra vacib buyuruldu. Ayə nazil oldu ki, "Ey iman
gətirənlər! Oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib edildiyi kimi, sizə də
vacib edildi ki, (bunun vasitəsilə) siz pis əməllərdən çəkinəsiniz!” (Bəqərə-183)
Bildirildi ki, oruc mübarək ramazan ayında və Allaha minnətdarlıq üçün tutulur,
çünki, Quran bu ayda nazil edilmişdir. Bu ayda xəstələrdən, səfərdə olanlardan
başqa yetkinlik yaşına çatmış bütün müsəlmanlar oruc tutmalıdırlar, xəstələr və
səfərdə olanlar isə onları oruc tutmaqdan saxlayan səbəb aradan qalxdıqdan sonra
başqa günlərdə oruclarının qəzasını tutmalıdırlar. (Oruc tutmaq) sayı müəyyən olan
(bir ay) günlərdir. (Bu günlərdə) sizdən xəstə və ya səfərdə olanlar tutmadığı
günlər qədər başqa günlərdə oruc tutmalıdırlar. Oruc tutmağa taqəti olmayanlar isə
(hər günün əvəzində) bir yoxsulu doyuracaq qədər fidyə verməlidirlər. Hər kəs
könüllü xeyir iş görərsə (həm oruc tutub, həm də fidyə verərsə), bu onun üçün daha
yaxşı olar. Bilsəniz oruc tutmaq sizin üçün nə qədər xeyirlidir! İnsanlara doğru
yolu göstərən, bu yolu açıq dəlilləri ilə aydınlaşdıran və (haqqı batildən) ayıran
(Quran) ramazan ayında nazil edilmişdir. Aya (ramazan ayına) yetişən şəxslər (bu
ayı) oruc tutmalıdırlar; xəstə və ya səfərdə olanlar isə tutmadığı günlərin sayı qədər
başqa günlərdə tutsunlar. Allah sizin üçün ağırlıq deyil, yüngüllük istər ki, fövtə
gedən günlərin orucunu tamamlayasınız və sizi düz yola yönəltməsinə görə Ona
("Allahu əkbər” deməklə) təzim və şükür edəsiniz. (Bəqərə-184-185).
Məkkədən Mədinəyə hicrətdən sonra iki il müsəlmanlar özlərindən "əvvəlki
ümmətlər kimi” ayda üç gün oruc tuturdular. Mədinədə Quran orucu ramazan ayı
ilə əlaqələndirdi. Orucun vacibliyi barədə ayə nazil olandan sonra ilk vaxtlar
müsəlmanlar gecə yarıdan keçənədək oruc tutur, sonra oruclarını açır, yeyir-içir və
yatırdılar. Bəzi rəvayətlərə görə, ilk vaxtlar oruc gecə namazına qədər davam
edirdi. Hər halda, gecə yeyib-içmək, qadınla yaxınlıq etmək orucu pozmaq kimi
qiymətləndirilirdi. İftar etmədən yatanlar səhəri gün gecəyədək nə yeyir, nə də içə
bilərdilər. Bəzi yaşlı müsəlmanlar uzun müddət aclığa-susuzluğa dözə bilməyib
huşlarını itirir, iş görmür, taqətsiz gəzərdilər, cavanlar isə arvadlarına gecələr
yaxınlıq etməkdən özlərini saxlaya bilmirdilər. Ayə nazil oldu ki: "Oruc gecəsi
qadınlarınıza yaxınlaşmaq sizə halal edildi. Onlar sizin, siz də onların libasısınız.
(Bir-birinizə həddindən artıq yaxınsınız). Allah sizin özünüzə pislik (xəyanət)
etdiyinizi (yaxud nəfsinizə qarşı zəiflik göstərəcəyinizi) bilib tövbələrinizi qəbul
edərək sizi bağışladı; artıq siz onlara yaxınlaşın, Allahın sizə halal etdiyini
onlardan istəyin; sübh açılınca, ağ sap qara sapdan fərqlənincəyə qədər yeyib için;
sonra gecəyə qədər orucunuzu tamamlayın; məscidlərdə ibadətdə (etikafda)
olduğunuz zaman onlarla (qadınlarınızla) yaxınlıq etməyin. Bunlar (bu hökmlər)
Allahın hədləridir, bunları aşmayın! Allah (insanlara) hökmlərini bu cür bildirir ki,
bəlkə, müttəqi olsunlar!” (Bəqərə-187) Beləliklə, bildirildi ki, orucun vaxtı sübh
açılandan gecəyə qədər, yəni gün batanadəkdir.
Oruc insanın niyyət edərək özünü orucu pozan şeylərdən (muftirat) saxlamasını
(imsak) nəzərdə tutur. Oruc tutmaq istəyən adam "Vacib, qürbətən iləllah” (vacib
dir, Allaha yaxınlaşmaq üçündür) deyə niyyət edir və sübh açılandan gün
batanadək (sübh azanından məğrib azanınadək) yemir, içmir, ciyərinə tüstü almır,
qadına yaxınlıq etmir, şəhvət doğuran şeylər etmir, sübh açılanadək cənabət
halından təmizlənir, Allaha, Peyğəmbərə, İmamlara yalan deməkdən,
əməlisalehlikdən yayındıran əməllərdən (yalandan, iftiradan , söyüşdən və sair)
çəkinir.
Müsəlman alimləri belə hesab edirlər ki, hamilə və uşaq əmizdirən qadınlar, əldən
düşmüş qocalar, ağılları başlarında olmadığına görə öz əməlləri üçün məsuliyyət
daşımaq iqtidarında olmayan adamlar da orucdan azad sayılırlar, çünki, oruc
tutmaq onların səhhətləri üçün zərərli ola bilər. Aybaşı halında təmiz olmayan,
təmizlənməyənə və təharətlərini almayana qədər oruc tuta bilməzlər. Müvəqqəti
olaraq orucdan azad edilənlər, yaxud oruclarını təsadüfən pozanlar sonra
buraxdıqları günlərin sayı qədər oruc tutmaqla yanaşı tövbə də etməli və kəffarə
verməlidirlər.
Ramazan orucundan başqa ramazanda buraxılmış günlərin sayı qədər tutulan
qəza orucu, müəyyən niyyətlə əhd edilmiş nəzir orucu, hansısa bir günahı yumaq
üçün kəffarə orucu, yaxud sadəcə olaraq əməlisalehliyə görə tutulan oruc növləri
məlumdur. Ramazan orucunu nəzir orucu ilə əvəz etmək, yəni nəzir orucunu
ramazana saxlamaq düzgün deyildir. Başqa orucları da Ramazan orucu ilə
qarışdırmaq olmaz.
Alimlər oruc üçün üç dərəcə izah edirlər.
1-Ümumi oruc-(صوم العموم): Ümumi orucun şərtləri adətən müctəhidlərin dini
ehkamı izah edən risalələrində müfəssəl şəkildə (təfərrüatı ilə) yazılıb. Ümumi
oruc dedikdə, adətən camaatın çoxunun tutduğu oruc nəzərdə tutulur və yeməli və
içməli şeylərdən, eləcə də şəhvətə aid məsələlərdən çəkinmək anlamına gəlir.
2-Xüsusi oruc-(صوم الخصوص): Xüsusi oruc dedikdə, əlin, qolun, dilin, gözün,
qulağın və sair üzvlərin günahdan çəkinməsi nəzərdə tutulur.
3-Daha xüsusi (dərəcəli) oruc- (صوم خصوص الخصوص): Dünyəvi arzuların və
fikirlərin qəlbə daxil olmamasıdır. Qəlbin (ürəyin) orucudur. Masəvanın (Allahdan
başqasının) qəlbə daxil olmasına izn verməməkdir. Belə bir oruc tutmağa nail olan
şəxs Allahdan başqa (dünyəvi işlər barədə) düşünərsə orucu batil olur. Əlbəttə dini
mənafeyi üçün düşünmək müstəsnadır. Çünki, dini düşüncə axirət azuqəsidir.
Üçüncü növ orucu məhz peyğəmbərlər tuta bilər. "(Ya Rəsulum!) Sən: "Allah!”
deyib çağır, sonra da onları burax ki, düşdükləri bataqlıqda oynaya-oynaya
qalsınlar. (Özlərinin dedi-qodularında, pis işlərində və yaramaz əqidələrində
davam etsinlər).” (Ənam-91) Xüsusi oruc salehlərin tutduğu orucdur. Yəni bütün
bədən üzvlərini günahdan qorunmalıdır. Əbu Hamid Ğəzali bu oruc üçün altı şərt
izah edir:
Birinci şərt: İkrah doğuran (kərahətli) və məzəmmətli (töhmətli) şeylərə
baxmamaq. İnsanı Allahın zikrindən saxlayan heç bir şeylə məşğul olmamaq. Hz.
Peyğəmbər (s) buyurub: "(Naməhrəmə) baxmaq şeytanın zəhərli oxlarından biridir.
Onu Allahdan (əzabdan) qorxduğu üçün tərk edən şəxsə Allah elə bir iman verər
ki, qəlbində şirinliyini duyar.
النَّظِرَةُ سَهْمٌ مَسْمُومٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ فَمَنْ تَرَكَهَا خَوْفاً مِنَ اللَّهِ أَعْطَاهُ إِيمَاناً يَجِدُ حَلَاوَتَهُ فِي قَلْبِه
Peyğəmbər (s) buyurub: "Beş xüsusiyyət orucu və dəstəmazı batil edər: yalan,
qeybət, sözgəzdirənlik, şəhvani baxmaq (naməhrəmə ehtirasla baxmaq) və
yalandan and içmək”
خمس خصال يفطّرن الصّائم و ينقضن الوضوء: الكذب و الغيبة و النّميمة و النّظر بشهوة و اليمين الكاذبة.
İkinci şərt:Dilin mənasız sözlər, yalan, qeybət, sözgəzdirənlik (xəbərçilik), söyüş,
acı və xüsumətli danışıqdan qorumaq. Sükut etmək. dili Allahın zikri ilə məşğul
etmək; Quran tilavəti və dua və minacatları oxumaq. Bu dilin orucudur. Rəvayətdə
buyurulur ki, iki nəfər qadın oruc tutur. Peyğəmbər (s) onlara deyir: "Yediyinizi
qaytarın-qusun” onlar da laxta-laxta qan və ət qaytarırlar. Hamı təəccüblə baxırdı.
Peyğəmbər (s) buyurdu: Bu iki qadın Allahın halal etdiyini yeməyib oruc tutublar.
Lakin Allahın haram etdiyini yeyib oruclarını açıblar.” Qeyd edək ki, o iki qadın
qeybət etmişdilər.
…هاتان صامتا عما احل اللّه لهما و افطرتا على ما حرم اللّه عليهما، قعدت احداهما الى الاخرى فجعلتا
تغتابان الناس فهذا ما اكلتا من لحومهم.
Əbi Bəsir İmam Sadiqdən (ə.s) nəql edir: "Oruc tutmaq təkcə yeməmək və
içməməkdən ibarət deyil. Məryəm: "…Mən Rəhman yolunda oruc (sükut orucu)
tutmağı nəzir eləmişəm, ona görə də bu gün heç kəslə danışmayacağam!”
(Məryəm-26) buyurdu.”
روى ابو بصير عن الصادق عليه السلام انه قال: ان الصيام ليس من الطعام و الشراب وحده، ان مريم عليها
السلام قالت: إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً
Üçüncü şərt:Qulağın günahdan qorunması. Ikrah doğuran heç bir şeyə qulaq
asmamaq. Haram şeyləri dinləməmək. "Onlar yalana qulaq asanlar və haram
yeyənlərdir…” (Maidə-42); "Kaş onların din alimləri və fəqihləri onlara günah
söyləməyi və haram yeməyi qadağan edəydilər! Onların törətdiyi əməllər necə də
pisdir!” (Maidə-63). Qeybətə qulaq asmaq da qeybət etmək qədər günahdır.
(Haramdır). Qeybətə sükut etmək də haramdır. "…Çünki o vaxt siz də onların tayı
olarsınız…” (Nisa-140)
المغتاب و المستمع شريكان فى الكذب
Dördüncü şərt: Digər üzvlərin (məsələn: əl-ayaq) günaha mübtəla olmaması və
qarınqululuq etməmək. İftar vaxtı tərəddüdlü yeməklərdən çəkinmək. Oruc, gün
ərzində halal yeməklərdən, şam azanından etibarən haram yeməklərdən çəkinmək
anlamına gəlir. İftar vaxtı haram yeməklərlə qarnını doyuran şəxsin orucu da batil
olar. Haram yemək dini aradan aparan (dinsizliyə bais olan) zəhərdir. Halal yemək
isə dərmandır. Əlbəttə halal yemek belə çox yeyilərsə mütləq zərərli olacaqdır.
Yeməyin miqdarı azalsın deyə Allah orucu vacib etdi. İftardan sonra həddindən
artıq qarına qulluq edən insan orucun faydasını duymaz. Hz Peyğəmbər (s)
buyurub: "Nə çox oruc tutan vardır ki, oruc tutmağından ona yalnız aclıq və
susuzluq qalır” كم منصائم ليسله من صومه الا الجوع و العطش Hədis eynilə həzrət
Əlidən (ə.s) də Nəhcül-Bəlağənin 146-cı hikmətində nəql olunub: "Nə çox oruc
tutan vardır ki, oruc tutmağından ona aclıq və susuzluqdan başqa bir şey qalmır…”
Bəzi alimlər bunun səbəbini belə izah edirlər ki, oruc tutan şəxs haram yeməklə
iftar edərsə orucunun məhz aclıq və susuzluq kimi faydası olmuşdur. Bəziləri əsas
səbəb kimi "qeybət”-i görürlər. Çünki, "…bir-birinizin qeybətini qırmayın! Sizdən
biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyə razı olarmı?!…” (Hucurat-12) Bu ayədən də
məlum olduğu kimi qeybət etmək əslində ölmüş qardaşın ətini yemək deməkdir.
Bədən üzvlərini günahdan qorumayan şəxs barəsində də bunu demək olar ki, o da
orucunu məhz aclıq və susuzluqla keçirənlərdən hesab olunur. İmam Baqir (ə.s)
buyurur: "Oruc tutduğun zaman, qulaq, göz, dəri və digər üzvlərin də oruc
olmalıdır. Oruc tutduğun gün oruc tutmadığın gün kimi olmamalıdır.”
اذا صمت فليصم سمعك و بصرك و شعرك و جلدك، و عدد اشياء غير هذا و قال: لا يكون يوم صومك كيوم
فطرك
Beşinci şərt: Bu şərt bundan ibarətdir ki, iftar vaxtı yeməyin halal olmasına
diqqətlə yanaşı kəmiyyətcə (miqdarca) az yeməlidir. Yəni qarını yeməklə
doldurmamalıdır. Allah yanında ən pis qab dolu qarındır. Ramazan ayının
faydalarından biri də budur ki, insan bu ayda qarınqululuqdan (yeyimcil olmaqdan)
yaxasını qurtarır. Əgər iftardan sonra həddindən artıq yeyərsə (hətta gündüz
yemədiyinə görə axşam çox yeməklə əvəzini çıxarsa) digər aylarda yediklərindən
də çox yemiş olur. Ac qalmaqla nəfsani istəkləri (şəhvani meyilləri) söndürmək
dərəcəsinə çatdıran oruc, iftardan sonra çox yeməklə o istəkləri yenidən artırmağa
başlayır. Bu isə onun orucunun mənasız olduğunu göstərir. Qarın və şəhvəti ram
etmək orucun başlıca səbəblərindən sayılır. Çox yemək isə şiddətli şəhvət hissi
doğurur. Digər önəmli məsələlərdən biri budur ki, gün ərzində oruc çox
yatmamalıdır. Oruc tutan çox yatarsa aclıq və susuzluğunu hiss etməz. Bu da
orucuna xələl gətirən əməllərdəndir. Deməli, beşinci şərt az yemək və az
yatmaqdan ibarətdir.
Altıncı şərt: İftardan sonra oruc tutanın qəlbi müztərib (sıxıntı və iztirab içində
olan, çox təşvişli və rahatsız) halda qalmalıdır. Qorxu və ümid arasında olmalıdır.
Çünki, orucu qəbul olduğundan Allaha yaxınlaşdığını yaxud qəbul olmadığına
görə qəzəbə düçar olmuşlardan sayıldığını bilmir. Belə bir hal əslində bütün
ibadətlərdən sonra yaşanmalıdır.
Belə bir sual ortaya çıxa bilər ki, sizin yazdığınız şərtlər Fəqihlərin (müctəhid: dini
qanunları təfsir və şərh etmək səlahiyyətinə malik baş ruhani) dini əhkamı izah
edən kitablarında qeyd olunmayıb. Fəqihlər dini ayinləri və onun ehkamını
yazarkən siz yazdıqlarınızı şərtlərdən hesab etməyiblər. Belə olduqda qeyd
etdiyiniz şərtlər olmadığı təqdirdə orucun batil olmasını necə iddia edə bilərsiz!?
Onların cavabinda deyirik ki, Fəqihlər ibadətlərin zahiri şəraitini izah edir və adi
insanların (camaatın əksəriyyətinin) başa düşdüyü tərzdə əhkamı onlar üçün
isbatlayırlar. Amma camaatın başa düşə bilməyəcəyi şəraiti izah etmək onların
vəzifəsi deyil. Bu iş "axirət alimləri”-nin öhdəliklərindən sayılır. Fəqihlər ibadətin
şəraitini ibadətin səhihliyi üçün izah edirlər. Axirət alimləri isə ibadətin qəbul
olub-olmamasında rolu olan batini şərtləri izah edirlər. Onlar deyirlər ki, oruc
tutmaqda əsas məqsəd ilahi əxlaqa yiyələnmək və nəfsani və şəhvəti hisslərə qalib
gəlməklə mələyə bənzəməkdir (mələkmənzər olmaqdır). İnsan Allaha məkanla
deyil, sifətcə (keyfiyyətləri ilə) yaxınlaşır. Yəni şəhvəti hissləri azaldıqca bir o
qədər Allaha müqərrəb (məhrəm, dost, çox yaxın, səmimi) olur. Amma təkcə
yeməmək və içməməklə oruc tutanlar onlar qədər Allaha yaxın ola bilməz. Bu
üzdən bəzi alimlər deyiblər: "Bəzi oruc tutanlar ("muftir”-dir) əslində oruc
tutmayıblar. Bəzi "muftir-lər” (zahirən oruc tutmayanlar) əslində həqiqi oruc
tutanlardır.
لذلك قال بعض العلماء: كم من صائم مفطر و كم من مفطر صائم! و المفطر الصائم هو الّذي يحفظ جوارحه
عن الآثام و يأكل و يشرب، و الصائم المفطر هو الّذي يجوع و يعطش و يرسل جوارحه.
Zahirən oruc tutmayıb, amma oruc olanlar bütün bədən üzvlərini günahdan
qoruyan və yeyib-içən şəxslərdir. Amma zahirən oruc sayılan, amma həqiqətdə
orucları batil olanlar yemək və içməkdən çəkinən amma bütün varlığı ilə günahkar
olanlardır.”
Ən yaxşı (fəzilətli) oruc (və digər ibadətlər) budur ki, həm zahiri qanunlara
(şərtlərə) riayət olunsun, həm də batini şərtlərə əməl olunsun. Başqa sözlə desək,
oruc tutan şəxs orucu batil edən şeylərdən çəkindiyi kimi orucun qəbul olmasını
əngəlləyən şeylərdən də çəkinməlidir. Hz. Peyğəmbər (s) buyurur: "Oruc
əmanətdir. Sizlərdən biriniz əmanəti qorusun!” "Allah sizə əmanətləri öz
sahiblərinə qaytarmanızı… əmr edir….” (Nisa-58). Oruc tutan şəxs bilməlidir ki,
göz, qulaq, dil və sair üzvlərin hamısı əmanətdir və əmanəti qorumaqda əllərindən
gələni etməlidir.
Yazıda istifadə olunan əsas mənbə "Ehyau ulumid-din” kitabıdır. Əbu Hamid
Ğəzali (vəfatı: 505 hicri-qəməri təqvimi ilə) احیاء علوم الدین kitabının birinci cildində
(səh: 324-335) "Orucun sirləri kitabı” ünvanlı, üç fəsildən ibarət oruc barədə
maraqlı məlumatlar (təlimlər) yazmışdır.
Molla Sədra (Sədruddin Şirazi) (vəfatı: 1050 hicri-qəməri təqvimi ilə) "Usuli-kafi”
kitabına yazdığı şərhdə (birinci cild səh: 491-495) Ğəzalinin yazdığı "orucun
sirləri”-ni nəql və şərh edir. Biz də hər iki dəyərli əsəri oxuduq, (qısa əlavələr və
müxtəsər dəyişikliklər etməklə) tərcümə etdik və oxuculara təqdim edirik. Allah
orucunuzu qəbul eləsin!