Uyğur türkləri haqqında nə bilirik? - Araşdırma

Uzaq parçamız Doğu Türküstan: 

1949-cu ildən bu günə qədər Doğu Türküstan Çin işğalı və zülmü altındadır. Son yüz ildə Çinin bu torpaqlarda qətlə yetirdiyi, zülmə məruz qoyduğu və həbsə atdığı insanların sayı on milyonlarladır.

Doğu Türküstan haradır?

Türküstan Asiya qitəsinin və eləcə də türk dünyasının bir parçasıdır. Türküstan dedikdə, Xəzər dənizinin batı sərhədindən başlayaraq, güneydə Xorasana, quzeydə Ural dağları və Sibirə qədər olan ərazi gözdə tutulur. Doğu Türküstan isə Türküstanın doğusunda bir neçə dəfə bağımsızlıq qurmuş, lakin imperialist güclər tərəfindən işğala məruz qalmış coğrafiyanın adıdır. Doğu Türküstan Asiya qitəsinin tam ortasında mövcud olan, Pakistan, Hindistan, Əfqanstan, Çin və Monqolstanla sərhəd olan Uyğur türklərinin tarixi torpaqlarıdır. Doğu Türküstanın 1.828 min kv. km. ərazisi var. Paytaxtı Urumçi şəhəridir.

Doğu Türküstan tarixinə qısa səyahət

Bura tarixdə bir çox türk dövlətlərinin qurulduğu bir ərazidir. Tarixi qaynaqlardan öyrəndiyimizə görə, Böyük Hun İmperatorluğu bizim eradan əvvəl IV yüzillikdə burada qurulub, inkişaf etmişdir. Teoman və onun oğlu Mete dövləti bu torpaqlardan yönətmişdir. Eramızın 3-cü yüzilliyində Hun İmperiyasının süqutundan sonra burada Xangil (Kanqgil), Göytürk, Karluk, Türgiş və Uyğur dövlətləri qurulmuşdur. 840-cı ildə Doğu Türküstanda Qaraxanlılar dövləti (840-1212) qurulur. Bu dövlət, İslam dinini qəbul edən ilk türk dövləti idi. Qaraxanlılardan sonra bu torpaqlarda Cığataylılar, Teymurilər, Kaşğarlılar dövləti və Doğu Türküstan Cümhuriyyəti qurulmuşdur.

1755-ci ildə Çin Mançu dövləti Doğu Türküstana hücum edib ağır zərbələr vurdu. 1757 –ci ildə isə bu torpaqları tamamilə işğal etdi. Bu işğaldan sonra Doğu Türküstanın qara günləri başlamış oldu. Yerli xalqlar dəfələrlə zülmə qarşı üsyana qalxdılar və hər dəfə Çin imperialistləri tərəfindən ciddi şəkildə zülmə uğradılar. 19-cu yüzilliyin 60-cı illərində bu torpaqlarda yenidən hərakat başladı. Yaqub Xanın başçılığı ilə 1865-ci ildə burada Kaşğarlı dövləti quruldu. Lakin bir tərəfən Çin, digər tərəfdən Rusiya basqısı altında qalan dövlət 1878-ci ildə süquta uğradı.

20-ci yüzillikdə yenidən ayağa qalxan xalq yeni dövlət qurmağı bacardı. Doğu Türküstan İslam Cümhuriyyəti adlanan bu dövlət 1932-ci il noyabr ayının 12-də elan edildi. Varlığını cəmi 1 il 3 ay qoruyub saxlaya bilən bu dövlət 1934-cü il fevralın 6-da süquta uğradı. Bu dövlətin yıxılmasında "Qızıl ordu”nun böyük rolu olmuşdu.

Bir qədər sonra, 1940-cı illərdə Uyğur xalqı yenidən özgürlük savaşına qalxır. Sonuc olaraq, 1944-cü ildə Doğu Türküstan Cümhuriyyəti qurulur. Lakin bu dövlət də öz varlığını cəmi 5 il qoruya bilir. 1949-cu ildə "qızıl ordu”nun yardımı ilə, kommunist Çin rejimi tərəfindən işğal olunur.

1955-ci ildə formal olaraq Uyğur Muxtar Bölgəsi qurulsa da, bu zamandan etibarən Uyğur torpaqları tam şəkildə Çin işğalı altına keçir. 1950, 1953, 1958, 1962, 1965 və 1968-ci ildə Uyğur xalqı dəfələrlə mübarizəyə qalxsa da, hər dəfə özgürlük istəyi amansızlıqla yatırıldı.

Doğu Türküstan bayrağı

Hal-hazırda tanıdığımız mavi fon üzərində ağ rəngdə ay-ulduzlu bu bayraq Doğu Türküstan İslam Cümhuriyyəti tərəfindən qurulmuş və 1944-cü ildə Doğu Türküstan Cümhuriyyətinin Milli Məclisi tərəfindən qəbul edilmişdir.

Hazırda bu bayrağı saxlamaq, gəzdirmək, təbliğ etmək Çin dövlətində yasaq sayılır. Bu ölkədə üzərində mavi rəngli Doğu Türküstan bayarğı tapılan şəxsi həbs cəzası gözləyir.

Yüz ildən artıqdı ki, başlayan Çin zülmü bu gün də davam etməkdədir. Çin həbsxanaları və bu həbsxanalarda verilən işgəncələr dünyada bəllidir. Burada həbsə atılan Uyğur xalqının bir hissəsi işgəncələr altında qaldığı üçün həbsxanadan çıxmadan canını tapşırdı. Bəzi qaynaqlar Çin rejimi tərəfindən Doğu Türküstan ərzsisindən həbs olunan insanların orqanlarının çıxarılaraq çinli vətəndaşlarına satdığı deyilir.

Bu torpaqlardan həbsə atılan insanların həbsxanalarda yoluxucu xəstəliklərə bulaşdırılaraq öz Uyğur ərazisinə geri qaytarıldığı da deyilir. Beləcə Doğu Türküstanda ölümcül xəstəliklər yaymaqla insanların daha sürətli və əzablı ölümünü meydana gətirmiş olurlar.

Çin dövləti yaşadığımız bu günlərdə də Doğu Türküstana uyğuladığı zülm və işgəncələri davam etdirməkdədir. Qaynaqlar yaşadığımız son bir ayda yüzlərlə doğu türküstanlının həbsə atıldığını yazır. Son günlər həbs olunanlar daha çox Çin dövlətinə qarşı fəaliyyət göstərən təşkilatların üzvü olmaq bəhanəsi ilə tutulur və işgəncələrə məruz qalır.

Uyğur xalqı məhz belə bir şəraitdə öz bayrağını qoruyur və ona sahib çıxır.

Dünya Uyğur Qurultayı

Bu qurum Uyğur torpaqlarında və ondan kənarda yaşayan uyğurların haqqını qorumaq uğrunda savaşan və uyğurların səsinini dünyaya çatdırmaq üçün yaradılmış bir təşkilatdır. Hazırda təşkilata Rəbiə Qadir başçılıq edir. Çin dövləti əzilən toplumun haqları uğrunda savaşan bu qurumu terror qurumu olaraq tanıyır. Bu təşkilat 1992-ci ildə Türkiyə Quru Qoşunlarının təqaüddə olan generalı Riza Bekin tərəfindən qurulan Doğu Türküstan Milli Qurultayı, 1996-cı ildə Almaniyada qurulan Dünya Uyğur Gənclər Qurultayı və digər təşkilatların 2004-cü ildə birləşməsi ilə meydana gəlmişdir. Qurum öncə Doğu Türküstan Qurultayı, sonra Doğu Türküstan (Uyğurstan) Qurultayı olaraq fəaliyyət göstərdi. Sonralar qurum Doğu Türküstanın bütövlüyünü qurmağa və qorumağa çalışan missiyya ilə fəaliyyət göstərməyə başladı. Bu dəyişiklikdən sonra Doğu Türküstandan olan uyğur, qazax, qırğız və özbəklər Sürgündəki Doğu Türküstan Hökuməti ətrafında birləşdilər.

Uyğur ədəbiyyatı

Arxeoloji qazıntılar zamanı üzə çıxan tapıntılar Uyğurların əski dönəmlərdən yüksək mədəniyyət yaradıcısı olduğunu bəlli edir. Bu günki Monqol və Mançu əlifbaları 14 hərfli əski uyğur əlifbası əsasında meydana gəlmişdir. İslamın ilk yarandığı illərdə Uyğur bilginləri Hind və Ərəb dilindən tərcümələr edirdilər. Uyğur ədəbiyyatının ən önəmli nümunəsi Yusif Balasaqunlunun "Kutadqu bilik” əsərdiir. Bu əsər uyğur torpaqlarında yaranan və bütövlükdə ümumtürk ədəbiyyatının incilərindən sayılan əsərdir.

X-XV yüzilliklər arasında uyğur ədəbiyyatında Mani və Buddizm inanclarına dayanan iki ədəbiyyat yaranmaqda idi. Bu ədəbiyyat daha çox dini inanclar və tərcümələr üzərində qurulmasına baxmayaraq uyğur dilinin zənginləşməsində böyük rol oynadı. 18-ci yüzillikdən başlayan Çin istilaları uyğur ədəbiyyatında yeni dastanların yaranmasına rəvac verdi. Bu dastanlardan ən məşhuru "Nazuqum dastanı”dır. Dastan Çin zülmünə qarşı dirəniş motivləri əsasında qurulmuşdur. Bu dövrdə yaranan dastanlar Abdurrahim Nizari, Turdi Qaribi, Bilal Nazim, Molla Şakir, Seyid Məhəmməd Kaşi və digərləri tərəfindən yazıya alınmışdır.

20-ci yüzilliyin əvvəllərindən etibarən modern uyğur ədəbiyyatı meydana gəlməyə başlayır. Bu illərdə yaranan ədəbiyyatın əsas mövzusu imperializmə, müstəmləkəçiliyə, feodalizmə və cəhalətə qarşı mücadilə aparmaq idi. Bu dövrdə mərkəzi Kaşğar olmaqla, Əbdülqadir Əbdülvaris Əzizinin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərən cədidizm cərəyanı yeni uyğur ədəbiyyatının yaranmasında böyük rol oynamışdı.

Uyğur dili

Uyğur türkləri 19-cu yüzillikdə və 20-ci yüzilliyin əvvəllərində Tarançı, Kaşğarlı, Yarkəndli, Turfanlı və digər adlarla tanınmışdır. 1921-ci ildə Daşkənddə qəbul edilən qərardan sonra "uyğur” adı işlənməyə başlamış və 1934-cü ildə ümumi ad olaraq qəbul edilmişdi. Uyğur dili Cığatay türkcəsinin davamı və ya bir qoludur. 1930-cu illərə qədər Cığatay yazı dilindən istifadə edən uyğurlar, bu tarixdən etibarən mərkəz şivə olan Urumçi ləhcəsini ədəbi dil kimi istifadə etməyə başladılar.

Min illər öncə tamamilə eyni dildə danışdığımız Uyğur dili ilə Azərbaycan türkcəsi arasında bəlli səbəblərdən dolayı xeyli fərqlər meydana gəlib. Buna baxmayaraq Uyğur dilində asanlıqla başa düşəcəyimiz minlərlə söz var. Bəzən eyni bir söz həm bizim dildə, həm də Uyğur türkcəsində eyni şəkildə tələffüz olunur. Çağdaş Uyğur dilində işlənən bəzi sözlərə və onların Azərbaycan dilində necə səsləndiyinə diqqət edək;

Uyğur türkcəsi- Azərbaycan türkcəsi

Belik  balıq
At   at
Taş  daş
Dada  baba
Minq  min
Otun  odun
Kanat qanad
Dolkun  dalğa
Kim   kim
Jil   il
Jürek   ürək
Jigirme   iyirmi
Yalqan   yalan

Doğu Türküstan əhalisinin 50 faizdən çoxu Uyğur dilində danışmaqdadır. Min ildən artıq istifadə edilən ərəb əlifbasından istifadə 23 noyabr 1969-cu ildə Çin hökuməti tərtəfindən tam yasaq edildi. 1980-ci illərdə Uyğur aydınları tərəfindən uyğur fonetikasına uyğun şəkildə kirill əlifbası əsasında hazırlanan əlifbanın qəbul edilməsi cəhdi Pekin tərəfindən rədd edildi.

Lakin buna baxmayaraq, bu mübariz xalq dirəniş göstərməyi davm etdirdi. 1983-cü ildə Urumçidə yaradılan Dil Yazı Xidməti Komitəsi tərəfindən daha əvvəllər istifadə etdikləri ərəb əlifbası üzərində dəyişikliklər və yeniliklər edilməklə yeni uyğur əlifbası yaradıldı və qəbul edildi.

Doğu Türküstanda idarəetmə Pekinə bağlıdır. Bura Çin işğalına məruz qalandan bir qədər sonra, 1952-ci ildə 10 ayrı-ayrı bölgəyə ayırılmışdır. Acınacaqlı hal budur ki, Doğu Türküstanda bütünlüklə idarəetmə çinlilərin ixtiyarındadır. Bütün yetkilər uyğurlardan alınıb. Siyasi, hərbi, iqtisadi və digər sahələrdə qərar vermə haqqı çinlilərin və Çin hakim dairələrinin səlahiyyətindədir.

Doğu Türküstanda iqtisadiyyat

Doğu Türküstan neft, volfram, qızıl, kömür kimi strateji xam maddələrlə zəngin olan bir torpaqdır. Bu torpaqlar zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərə sahibdir. Çində mövcud olan 150-yə qədər qiymətli maddənin 118 növü Doğu Türküstan ərazisindən çıxarılır. Doğu Türküstanda indiyə qədər 5 min yerdə sənaye müəssisəsi tikilib istifadəyə verilmişdir. Bu isə Çində mövcud olan sənaye müəssisələrinin 85 faizi deməkdir. Burada 500 bölgədən benzin, 30 bölgədən isə təbii qaz çıxarılır. Hər il bu torpaqlardan Çinə 10 milyon ton neft daşınır. Bütövlükdə Çinin kömür ehtiyatlarının yarısı Doğu Türküstan torpaqlarındadır. İllik qızıl istehsalı 360 kiloqramdan artıqdır. Geniş örüşlərə, böyük meşələrə və yaylalara malik olan Doğu Türküstanda 60 milyona yaxın qoyun və mal-qara saxlanmaqdadır. Və ürək parçalayan məqam; burada sənaye müəssisələrində çalışanların 90 faizindən çoxu bu ərazilərə yerləşdirilən çinlilərdir.

Doğu Türküstanda təhsilin durumu acınacaqlıdır. Burada insanların 60 faizi oxuyub-yazmağı bacarmır. Mətbu yayınların yalnız 15 faizi uyğur dilindədir. Daha acınacaqlısı budur ki, uyğur tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə bağlı bilgilər yalnız Çin rəsmi dairələrinin müəyyən etdiyi ölçüdə və məzmunda verilir. Rəsmi ölçüdən kənar bilgi vermək qadağan edilmişdir. Təhsil müəssisələrin digər ölkələrin təhsil müəssisələri ilə hər hansı bir əlaqə qurması da yasaqdır. Əlifbanı dəyişəndən sonra bu torpaqlarda ildən-ilə oxumanın və öyrənmənin səviyyəsi aşağı düşməkdədir.

Doğu Türküstanda din və vicdan azadlığı yoxdur. Burada Budduzm, Lamaizm, Xristianlıq və digər dinlərin ardıcılları var. Lakin əhalinin yarıdan çoxu müsəlmandır. Burada insanların təşkilatlanma haqqı, qanunlar qarşısında çinlilərlə bərabər ola bilmək haqqı və siyasi haqları olmadığı kimi dini azadlıqıları da yoxdur.

Doğu Türküstanda məmurların, işçilərin və tələbələrin ibadət yerlərinə getmələri və ibadətlə məşğul olmaları yasaqdır. İbadət etdiyi aşkar olunan işçi işdən atılır, tələbə məktəbdən qovulur. Dini təhsil almaq istəyənlər üçün heç bir təhsil ocağı yoxdur. Məscidlərdə dini söhbətlər aparılmaz, burada yalnız dövlətin qayda-qanunları təbliğ edilir. Evində dini kitab tapılan şəxs məsuliyyətə cəlb olunur. Belə insanlara maddi cəzadan tutmuş həbs cəzasına qədər müxtəlif növ cəzalar verilə bilər.

Burada Ramazan ayında dövlət idarələrində və təhsil müəssisələrində oruc tutmaq rəsmən qadağan edilmişdir.

Doğu Türküstan (Uyğurstan) günümüzdə 30 milyondan artıq (bəzi qaynaqlarda 35 milyon) insanın yaşadığı bir yerdir:

Çinlilər – 16 milyon
Uyğurlar - 12 milyon
Qazaxlar - 1 milyon
Huilər - 600 min
Qırğızlar - 150 min
Mançular - 90 min
Taciklər - 30 min
Özbəklər - 15 min
Sarı uyğurlar - 12 min
Tatarlar - 5 min
Tibetlilər - 5 min
Ruslar 3 min və sair.

Doğu Türküstan, özəlliklə burada yaşayan uyğurlar ağır və çətin günlər yaşamaqdadır. Hazırda dünyada 20 milyondan artıq uyğur türkü var. Onların yarıdan çoxu əzəli torpaqları olan Doğu Türküstan ərazisində yaşayır. Qazaxstanda 250 minə yaxın, Özbəkistanda 60 min, Qırğızstanda 50 mindən artıq, Türkiyədə 25 minə yaxın uyğur türkü var.

Yaponiyada yayımlanan "Mainichi Daily News” adlı qəzet 29 iyun 2000-ci il tarixli sayında yazırdı: "Doğu Türküstanda gün keçdikcə Çin müdaxiləsi və yoxlamaları daha da artaraq dözülməz həddə çatmaqdadır. Burada Çin ordusu hər yerdədir. Əlaqə çox məhdud və daimi polis nəzarətindədir. Çox az kənddə telefon var və bu telefon xətlərinin hər biri dinlənilir. Hər hansı bir şəxs yersiz bir şübhəyə görə illər boyu həbsə atılır”.

Doğu Türküstan türklərini assimilyasiyaya uğradılaraq tarix səhnəsindən silməyə çalışırlar. Bunun üçün ən çox istifadə olunan üsul sistemli şəkildə çinlilərin buraya köçürülməsidir. Bir zamanlar burada yaşayan əhalinin 93 faizini uyğurlar təşkil edirdisə, bu gün bu siyasət nəticəsində burada uyğurların sayı 35 faizə enməkdədir.

Sözdə Muxtar bölgə qurulsa da, bu yurdun əzəli sahibləri olan uyğurlar tam basqı altındadırlar. İdarəetmədə çox az sayda olan uyğurların heç bir səlahiyyəti yoxdur. Doğu Türküstandan gələn xəbərlərə görə uyğur və çinli arasında baş verən münaqişlərdə birmənalı olaraq uyğurlar cəzalandırılır. Alman yazar Ulrix Şmid "Pekin's Campaign to Destroy Uigur Culture" (Pekinin Uyğur kültürünü yoxetmə kompaniyası) adlı yazısında bu durumu belə dəyərləndirir:"... digər bir deyimlə, Çinin quzey batısı olan Doğu Türküstanda gücün gerçək üzü, görünən ümidverici mənzərədən çox fərqlidir. Çində gerçək güc dövlətin orqanlarında deyil, Kommunist Partiyasının yönətici kadrlarının əlində olduğu üçün əsil yönəticilər hər yerdə çinlilərdir”.

Bu gün Doğu Türküstan iqtisadi, ədəbi, mədəni və siyasi basqı altındadır. Ən əski türk soylarından biri və yarıdan çoxu müsəlman olan bu topluma türk və müsəlman dövlətlərinin diqqət ayırması, dəstək olması, çağdaş durumlarının öyrənilməsi və səslərinin dünyaya çatdırılması üçün əməli işlər görməsi tarixi zərurətə çevrilmişdir. Coğrafi baxımdan bizə uzaq olan bu torpaqlar, milli mənsubluq və mənəviyyat baxımından nəinki bizə yaxındılar, bizim bir parçamızdılar.

Namiq Hacıheydərli

Uluyol.az