"Modernləşirik" deyə Avropanın geridə qalmış mədəniyyətini də yamsılayaq?
Siz də, mən də tez- tez bu ifadələri eşidirik:"avropalaşmaq" və "modernləşmək". Bu, kimə, nəyə, nə üçün, lazımdır? Ümumilikdə bu anlayış nədir və toplumda necə anlaşılır? Digər tərəfdən "Türkləşmək", yəni "özləşmək"-özümüzə dönmək bizə nə qazandırar və həyatımızı necə dəyişər? Bu kimi suallara cavab tapmağa çalışacağam bu yazımda. Bu cavabları araşdırarkən Avropanın öz yazarlarının, düşünürlərinin yazılarına və düşüncələrinə müraciət edəcəyəm. Öncəliklə ""modernləşmə" necə meydana gəldi” sualına cavab tapaq və anlamı ilə əlaqədar fikirlərə diqqət yetirək:
Modernləşmə nədir?
Sözün anlamı çağdaşlaşmaq, yeniləşmək, əsriləşmək, yəni yüzilə uyğunlaşmaq olan
"modernləşmə" (1), geri qalmış bir mədəniyyətin irəli səviyyədəki mədəniyyətə
(uyqarlığa) çata bilməyi üçün göstərdiyi cəhdlərin, səylərin ortaq adıdır(2).
Bu özlüyündə xarici təsirlərlə meydana gələn toplumsal dəyişiklik
prosesidir(3). Milatdan sonra V yüzildə xristianlığı rəsmən qəbul edən Roma
yeni dönəmi, köhnə Pagan dönəmindən ayırmaq üçün istifadə etdiyi ''modern'' kəliməsinin
kökü latınca "modernus"-dan gəlməkdədir(4).
Qeyd edək ki, bəhs etdiyimiz dönəmə qədər Avropa Hz. İsaya, xiristianlığa qarşı
çıxmış, savaşmışdır. Hz. İsanı qətl etmişdir. Sonrasında orta çağlardan yeni
çağlara keçən, Avropanın yeni bir anlayışı olan yenidən doğuş sürəsini ifadə
etmək üçün istifadə etdiyi "modern” anlayışı, Qərbin-Avropanın tarixi
bölümündə içərisində özünə xas inkişaf təcrübəsini ifadə etmişdir. İlk dəfə
Hengel tərəfindən istifadə edilən "modern" sözünün Avropa qitəsini əhatə
etməsi bunun bir sübutudur(5). "Modern"-dən törəyən modernite
termini, Avropada bəlli bir dönəmdə yaşanan böyük köklü dəyişkliklərin
qarşılığıdır və bəhs etdiyimiz zamanın fərqliliklərini ifadə etmək üçün istifadə
edilir(6).
Öncədən qeyd etdiyimiz kimi, Avropanın orta çağdan, yeni çağa keçərkən
"modernləşmə" deyə adlandırdığı bu dönəm, nə üçün önəmlidir? Orta çağ
qövmlərin böyük köçü ilə başlayır və 1453 - cü ildə Fatih Sultan Mehmedin
İstanbulu fəthi ilə sona çatır. Yeni Çağ isə 1453-cü il İstanbulun fəthi ilə
başlayır və Fransız inqilabı ilə 1789- cu ildə sona çatır. Bu dövrlər sözün əsl
mənasında Avropanın rəzillik, geriçilik və natəmizliydən əmələ gələn yoluxucu xəstəliklərlə
dolu olan tarixidir. Öncəliklə avropalıların orta çağ yaşamına, mədəniyyətinə nəzər
yetirsək "modernləşməyə" nə qədər çox ehtiyacları olduğunu anlayarıq.
Hal-hazırda özlərini mədəniyyətin beşiyi zənn edən avropalıların keçmişləri heç
də ürəkaçıcı deyil. Onlar sözün əsl mənasında mədəniyyəti, geyimi, təmizliyi,
elmi müsəlmanlardan, Türklərdən öyrənmişlər. Onlar daima sömürgəçilik siyasəti
yeritmişlər. Bununla yanaşı nə gigiyenik, nə də elmi bilgilərə malik olmayan
Avropalılar kilsənin, kralın və feodal bəylərin köləsi kimi həyatlarına davam
edirdilər.
Bu dövrün Avropasında yuyunmamaq modaydı və kilsə də yuyunmağı qadağan edən əmrlər
verirdi. Hətta o vaxtlar yuyunmağı əxlaqsızlıq olaraq görürdülər. O zamanlar vəba,
tifüs, firəngi kimi xəstəliklər yayğınlaşmışdı. Firəngi xəstəliyi Fransadan
bütün Avropaya yayılmışdı. Zatən firəngi sözünün kökü, o dönəm firəng adlanan
fransizlardan gəlir.
16-cı yüzilin ortalarına qədər Avropa xalqı yuyunmağı tamamilə unutdu. Onlar
sadəcə əllərini, ağızlarını yuyurdular. Çox az qisim elit təbəqə ildə bir və ya
iki dəfə yuyunardı. Məsələn, İspanya kralıçəsi 1. İzabel (1451-1504) həyatında
iki dəfə yuyunmuşdur: birincisi evlənərkən, ikincisi doğduqdan sonra. İzabel nə
səbəbdəndirsə, o zaman verdiyi qərarla xristian olmayanlara çox təzyiq göstərmiş
və 200 min İspanı ölkəsindən kənara sürgün etdirmişdir. Bu kraliçə kimi ildə
iki dəfə yuyunmaq ''mədəniyyətinə" sahib olan Fransız Kralı XIV. Louisdir.
Fransanı ziyarət edən bir rus elçisi dönüşündə yazdığı qeydlərdə XIV Louisin vəhşi
heyvan kimi qoxduğunu qeyd edir. Bu səbəbdən də səyyah Avropa tərəfindən bir
daha qəbul edilməmiş və sərt tərzdə xəbərdarlıq edilmişdir.
Ruslar da onlardan geri qalmırdı, ən azından ayda bir dəfə təmizlənirdilər. O
dövrlərdə Avropa saraylarının necə qoxduğunu siz təsəvvür edin. Bu bərbad
qoxunun qarşısını almaq üçün ətirlər kəşf etdilər. Bu gün utanmadan fəxr etdikləri
Fransız ətirlərinin yaranma səbəbini hərdən fransızlar xatırlasalar pis
olmazdı! (7).
Avropanın qaranlıq üzü-Qulyəbanilik
"Qulyəbanilərin yalnız Afrikaya aid olduğunu zənn edənlər ola bilər,
amma yanılırlar. Həqiqi qulyəbanilər avropalılardır". Bu sözlər
bu yaxınlarda "Mumyalar, Qulyabanilər və Vampirlər" adlı
kitabı ilə Avropa və Amerikada dava dalaşa səbəb olan Durham Universitetinin müəllimlərindən
Dr. Richard Sugga aiddir. Suggun fikirlərinə görə, Avropada kökü qədimə dayanan
bir qulyəbanilik, yəni insan əti, qanı, sümüyü və b. istifadə etmək adəti var və
bu adət təkçə orta çağa aid deyildir. Bizim guya "aydınlanma dövrü"
dediyimiz 18-ci yüz ildə də bu adət var idi. Sadəcə kasıb süfrələrində deyil,
möhtəşəm saraylarda, yemək masalarında da kəllə sümüyü tozuna və ya mumya
parçalarına rastlanırdı.
"Geo" dərgisi ötən saylarından birində bu anormal halın gizli bəlgələrini
açdı və qulyabaniliyin "Avropanın qaranlıq sirri" olduğunu
ifşa etdi. Ancaq nədənsə Türkiyədə və Azərbaycanda Avropasevərlər bu gizli bəlgələrin
açıldığından xəbərsiz oldular və bu gərçəkləri görməzdən gəldilər. Həm də
Avropanın biz Türkləri "qətliamçı” elan etdiyi, barbarlıqla suçladığı bir
zamanda, bu vəhşiliyin görməzdən gəlinməsi həqiqətən normal deyil. Qulyəbaniliyi
başqa irqlərə aid edən Avropaya bu bəlgələrin işığında baxıldığında, qulyəbaniliyin
ən uzun davam etdiyi qitə halına gəldiyi görünür. Bu baxımdan özünü aydınlanma
mərkəzi kimi görən Avropaya qarşı Suggun kitabını, həm də "Geo"-nun xəbərini
gündəmə gətirməyin tam zamanı deyə düşünürəm.
Özlərində qulyəbanilik davam etdiyi halda, karikaturalarında hər zaman "bəyazları
bir qazanda bişirən Afrikalı qulyəbanilər" imicini tez- tez təkrar
edirlər. Onu da qeyd etmək istərdim ki, 19. yüzilin Danimarkasında belə
başı kəsilən məhkumların altında, əllərində qablarla gözləyən insanlari görə
bilərsiniz. Özəlliklə, edam edilən məhkum gəncsə, ondan axacaq qanın
sarılıq xəstəliyini müalicə edəcəyi düşünülürdü. İşin qəribə tərəfi, bu adətin
19.yüz ilin ortalarına qədər davam etməsidir.
Hətta edam edilən məhkumun qanını içən adamın ağzını sildiyi dəsmal belə əldən
ələ gəzərək şəfa umulurdu(Sugg,səhifə 81). Məzar açmaq, "tibbi
qulyəbanilik" də avropalıların adəti idi. Belə ki, 15-ci yüzildə Papa VIII
İnnocent ölüm döşəyindəykən aldatılaraq öldürülən 3 gənç qurbanının qanı
içirilmiş və şəfa tapacağı umulmuşdu. Ancaq bu müalicələri işə yaramadı və Papa
25 iyulda öldü.
Bu hal sadəcə papalar və xalq arasında deyil, dəbdəbəli Avropa saraylarında da
keçərli idi. Belə ki, Qanuni Sultan Süleymanın"Sən ki, Fransa
Kralı Françeskosun"deyə xitab etdiyi I François, yanında kiçik
mumya parçası daşıyırdı. Bu arada Elmi İnqilabın filosofu olaraq dəyərləndirilən
Francis Bacon da mumya parçasının qanı durdurmağa yararlı bir dərman olduğuna
inanmışdır.İngiltərə kralı II. Charlesə ölüm döşəyində bol-bol kəlləsümüyü
tozu içirilmişdi ki, guya acılarını dindirəcəymiş. Zatən İngiltərədə Stuart xənadanının
xüsusi maraqlandırırdı "cəsət tibbi".
Sözün qısası, "modern", "modernləşən "Avropada 200 il
boyunca zəngin olsun, təhsilli və ya cahil heç fərq etməz, hər kəs az və ya çox
dərəcədə olaraq qulyəbanilik etdiyini Richard Sugg yazmaqdadır.Bu
halda kim həqiqətən qulyəbani və barbardı?- deyə avrupalılara sual
vermək lazımdır. Vəhşi və ibtidai deyə həqarətlə adlandırdığı bizlərmi, yoxsa
bu işi kitablara mövzu olacaq qədər inkişaf etdirən avropalilarmı?
Bunu da qeyd edək ki, gənc insanların edam edilməsi xəstələr üçün şəfa ümidi
idi. Ünlü tibb adamı Paracelsusun tələbəsi kimyaçı Johann Schroeder,
ölü bədənin necə bir həyat iksiri halına gələ biləcəyini bu sözlərlə belə ifadə
edir: "cinayət vaxtında ölmüş 24 yaşında qara dərili birinin cəsəti bir
gecə ay işığında gözlədilməlidir. Beləcə qoxusu, tustulənmiş bir ət kimi
olur".
Nəyə görə qaradərili biri tərcih edilir?-deyə düşünə bilərsiniz. Bunun səbəbi
avropalıların qara dərililəri insan hesab etməməsi, heyvan kimi dəyərləndirməsi
idi.
Günümüzdə Avropada yaşayan afrikalıların avropalılar tərəfindən heyvan kimi
ovlananıb kölə olaraq istifadə edilən insanların nəvələri olduğunu da
unutmayaq.Daha yeni -22.01.2017-ci tarixində belə, Avropada qaradərililərə
təzyiq edilir və futbol meydanında "meymun" deyə təhqir edirlər(8).
Tualet mədəniyyəti
Ən qədim tualetlərə, milatdan öncə 40000-ci illərdə Mesopatamiyada rastlanir.
Avropalıların bəyənmədiyi və ötəkiləşdirdiyi Hindistanda , Suriyada və digər
irqlərdə biz türklərdə olduğu kimi, tualet mədəniyyəti qədimdən vardır. Hətta
Misirdə Fironların məzarlarına tualet və hamam otağı əlavə edilmişdir. Türkiyədə,
Van şəhərində milatdan öncə 8. yüz ilə aid tualet qalıntısı tapılmışdır ki, bu
gün istifadə edilən tualetlərə bənzərdir.Amma Avropaya baxdığımız
zaman onlarda bu mədəniyyətində olmadığını açıq görürük. Məsələn, Herodotun
yaşadığı o parlaq dövrdə yunanlılar tualet nədir bilməzlər.Tarixçilər
bir məkan olaraq tualetin Şərqdən Qərbə keçdiyində həmfikirdilər. Amma bu keçiş
yüzillər sürmüşdür. Avropada görülən xəstəliklərin də başlıca səbəblərindən
biri budur.Məsələn, 1388 -ci ildə İngiltərə Kralı II. Richard göl və
gölməçələri tualet yerinə istifadəsini qadağan etmiş, amma bu işi harda etmək gərəkdiyini
qeyd etməyi unutmuşur. Fransada da vəziyyət eynidir. Bunun üçün də qeyd etdiyimiz
kimi, Paris ətirləri kəşf edildi.
Osmanlı Türk imperatorluğunun ilk Paris elçisi İyirmisəkkiz Məhməd Çələbi
xatiratlarında fransızlarin kişi və qadin fərq etmədən su kimi parfum istifadə
etdiyini qeyd edir.Ancaq çevrədən və fransızların vücudundan gələn
pis qoxuyla parfum birləşdiyində daha da bərbad qoxduqlarını və pis qoxularını
heç bir parfum, ətirlə örtə bilməyəcəklərini qeyd edir.Çələbi vətənə
döndüyündə ayağının tozu ilə "Türkçə deyimlər" sözlüyünə yeni bir
ifadə hədiyyə edər ki, bu "üzərinə tüy dikmək" yəni " üzərinə
tük əkmək" ifadəsidir. Bu ifadəni xətanın xəta ilə təlafi edilməsinə
sinonim kimi istifadə edir. Bu ifadənin necə meydana gəldiyini sizlərlə bölüşəcəm.
Fransada Versay sarayinda" tüy tikmek" yəni "tük əkmək” metodu
belə idi:koridorların künclərinə nəcislərini buraxan fransız
krallarının nəcisləri xidmətçilər tərəfindən təmizlənmədən öncə, üzərinə bir
qaz tükü elavə edərlərmiş və quruduğu zaman o tükdən tutub pisliyi pəncərədən
küçəyə atarlarmış. Bu da beləcə "üzərinə tük əkmək" olaraq dilə daxil
oldu.
Avropanın təmizliyi və tualet mədəniyyətinin önəmini anlaması çox yenidir.
Binalar yüksəldikçə tualet problemi dərd oldu və nəticədə "sifon"-un
binalara bir təmizlik vasitəsi olaraq girməyi ilə su təsisatçılığı
başlayır.Avropa şəhərlərində modern su təsisatları, kanalizasiya
sistemi 19-cu yüzilin sonlarına doğru quruldu(9).
Avropada elm
Avropalılar elm sahəsində də hər şeyi müsəlmanlardan, türklərdən öyrənmişdir. Məsələn,
astranomiyanı. Bu elmi müsəlmanlardan öyrənmələrinin nəticəsidir ki, ulduzların
adı da ərəbcədən gəlir. Aldebaran (avropa dillərində) -al-Dabaran (ərəbcə),
Algenib (avropa dillərində)- al-Cənub ( ərəbcə), Altair(avropa dillərində)-al-Tayr
(ərəbcə).
XI yüzildə Bağdadda böyük bir rəsədxana qurulmuşdur. Teymurilərin Türk Xaqanı
Uluğ bəy (1394-1449) eyni zamanda dünyanın ən böyük riyaziyyat ve astranomiya
bilgələrindəndir. Uluğ bəy illərcə Səmərqənddə rəsədxananın başında durmuş,
etdiyi araşdırmalarla qədim yunan bilgələrinin və daha sonra isə ilk ərəb
Astranomlarının səhvlərini düzəldərək bu günkü Astranomiyanın təməlini
qoymuşdur.
Bu gün Avropa qitəsinin X. Kolumb tərəfindən kəşf edildiyi söylənsə də, ondan
çox uzun illər öncə ünlü dənizçi səyyah Piri Rəisin əli ilə cizdiyi xəritədə bu
günkü texnologiyanın ancaq kosmik fotolarında görə biləcəyi ayrıntıların
olduğunu unutmamalıyıq. Bu arada böyük Türk bilgini İbn Sina həkimliyin, tibbin
qurucusudur. Onun "Əl-Şifa", "Əl-Nicat", "Əl-Qanun -Fit
-Tibb" kimi əsərləri bütün Avropa Universitetlerində XVII yüzilin sonlarına
qədər oxudulmuşdu (10).
Türk-İslam dünyasında ortaya çıxmış elm və təhsil qurumu, ocağı da mədrəsədir.
Bu günün universitetləri də mədrəsədən ilham alaraq yaradılmışdır. Fəqət
universitetləri avropalıların qurduğu deyilsə də, İslam dünyasinda ilk ali təhsil
müəssəsi XI yüzilin ortalarında rəsmi bir bəlgəylə ortaya çıxan mədrəsə sistemi
Səlcuklu Türlərinin əsəridir. Ayrıca bu təhsil sisteminin Səlcuqlu öncəsində
bir inkişaf prosesi keçdiyini və bu hazırlıq dönəmində də Xorasan və Mavərənəhr
və ya Qaşğarlı Mahmudun ifadəsi ilə Çayardi bölgəsinin, yəni əhalisinin heç
olmasa, bir qismi və hər halda böyük bir qismi Türk olan coğrafi çevrələrin və
Qaraxanlılar, Qəznəvilər böyük payı olduğu görünməkdədir. Beləcə, İslam
dünyasının ail və orta təhsil qurumu olan mədrəsə də Türklərin bir əsəri, İslam
Dünyasının kültür və mədəniyyətinə Türklərin önəmli bir qatqısı olaraq
qarşımıza çıxmaqdadır(11).
Avropa səlib yürüşlərində müsəlmanlardan yuyunmağı, yemək mədəniyyətini,
keramika sənətini və bir çox şey öyrənmişdir. Elm, bilim, mədəniyyət,
texnologiya və s. bir çox şeyi bu gün bəyənmədikləri, hətta barbar, gerici
adlandırdıqları müsəlmanlardan, türklərdən öyrənən Avropanın həqiqi mənada
barbar olduğunu gördük.
Bəzi Avropalılar müsəlmanların,türklərin önəmini bu sözlərlə etiraf edirlər:
"Müsəlman Əndəlüsdən bizə 30 kitab qaldı, atomu parçalaya bildik. Əgər,
şayət yandırılan bir milyon kitabın yarsı qalsaydı çoxdan qalaktikalar arasında
olacaqdıq".
Pierre Cure (Nobel ödüllü Fizikçi).
"Tarixdən Türkü çıxarsanız geriyə tarix deyilən bir şey
qalmayacaqdır".
Wolfgan von Goethe.
Biz niyə avropalıları yamsılayırıq?
Siz də yazılardan gördünüz, Avropa üçün geridəqalmış mədəniyyətlərini inkişaf
etdirmək baxımından iləri mədəniyyətdən, yəni bizlərdən-müsəlmanlardan, türklərdən
bir çox cəhətdən nələrsə öyrənmək, "modernləşmək" önəmlidir və mütləqdir.
Bəs bizlər "modernləşirik" deyə niyə Avropanın geridə qalmış mədəniyyətini
yamsılayırıq?
Avropalaşmaq düşüncəsini "modernləşmək" olaraq anlayıb, avropalılarin
"fast-food” dedikləri sağlığsız yemək tərzini, etik olmayan, mədəniyyət
normalarına uymayan geyim tərzini və vulqar sözlərlə dolu musuqilərini mənimsəyərək
modernləşdiyini düşünənlər var yeterincə, amma yanılırlar!
Bizlər özləşməliyik, özümüzə dönməliyik. Tarixə meyadan oxuyan, dunyanın
Fateh deyə adlandırdığı ilk Avropaya hökm edən Atillanın, Oğuz xanın nəvələri,
şanlı Türk milləti olduğumuz unutmamalıyıq. Bizlər özləşib, türklüyümüzün fərqinə
varmasaq, modernləşə bilməyəcəyik. Elmimizə və mədəniyyətimizə sahib çıxmasaq,
avropalıların bizim mədəniyyətimizi mənimsəyərək elmdə, texnologiyada irəliləmələrini
uzaqdan izləməyə sadəcə daim məhkum olarıq. Sonda sizə Mehmet Akif Ersoyun, Cəlil
Məmmədquluzadənin və Mustafa Kəmal Atatürkük sözlərini xatirlatmaq istəyirəm və
düşünməyə çağırıram.
"Kim demiş Avrupa insanı medeni?
Nə edep var, ne haya çırılçıplak bedeni!
Eğer medeniyet açıp saçmaksa bedeni;
Desenize, hayvanlar bizdən daha medeni!"
Mehmet Akif Ersoy.
"Azərbaycan qadını çarşabdan çıxıb başını açanda müasirləşdi deyə
sevincimdən papağımı göyə tulladım,o gün bu gündür papağımı tapa bilmirəm."
Cəlil Məmmədquluzadə.
"Muhtaç olduğun kudret damarlarindaki ASİL KANDA MEVCUTTUR”
MUSTAFA KAMAL ATATÜRK.
Xüsusi Təşəkkürlər Türk Komutan İSHAK ÇELIK Beyə Sayqılarla
İstifadə edilən mənbələr:
1.Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Ġz yay. 11.Bas., Ekim 1996, s.780.
2. 9 Halil Ġnalcık, "Atatürk ve Türkiye‟nin ModernleĢmesi”, Belleten, c.LII
/63, s.986
3.0 Emre Kongar, Toplumsal DeğiĢme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi kit. 6.
bas. Ġst.1995, s.227
4.Ergün Yıldırım, Hayali Modernlik: Türk Modernliğinin Ġcadı, Doğu Kit., 2.
Bas., Ġst. Haz. 2012, s. 15
5.Şeyhmus Demir, Mutlu Sesli, Veysel Yılmaz, "Türk ModernleĢmesi: EleĢtirel Bir
BakıĢ” Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi- 2, 2008 s.78;77-90
6. Gönül Pultar, (Der.), Türk Bilim Adamlarının BakıĢ Açısından Ġslâm ve
Modernite, Remzi Kit.1.Bas.Ġst.2007 s.23;42
7.Harris, Karen (Karen Larsdatter), "Baths in Medieval and Renaissance Works of
Art.
Hull, Marvin. "Bathing and Washing During Medieval Times,
Von Furstenberg, Diane. The Bath.
Fissel, Mary E. "Steamy Encounters,” Women’s Health in Primary Care
8.dunyagerceklerim.blogspot..
9.Dini ve TARİHİ GERÇEKLER.facebook.com.
10.ekemer.com/avrupa-medeniyeti-bizden-ogrendi-same…
11. Aydın Sayılı, "Higher Education in Medieval İslam”, Ankara Üniversitesi
Yıllığı, cilt 2, 1948, s. 30-71.
Aynur Talıblı. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversiteti, Tarix və Mədəniyyət
Araşdırmaları bölümü, Yüksək Lisans.
"ULUYOL"